الهام کیانپور(۱)

نشسـت رونـمایـی از کتـاب پناهندگی ارامنـه باکو به گیـلان عصـر روز سه‌شنبه ۴خرداد ۱۴۰۰ش با حضور پژوهشگران و نویسندگان گیلانی در عمارت خانه فرهنگ گیلان برگزار شد.

این کتـاب، که روایتـی مستندگونه از بحرانی انسانی است، به شـرح گزارش کمیته امداد آوارگان از تاریخ ۱۳شهریور تا ۱۶بهمـن ۱۲۹۷ش پرداخته است. کتاب به قلـم مگـردیچ دِر ساهاکیان و با ترجمه و پژوهش روبرت واهانیان و مسعود حقانی در بـهار ۱۴۰۰ش از سوی انتشارات فرهنگ ایلیا در رشت منتشر شده است.

در ابتـدای این نشست، مجـری مراسم، دکتـر سید هاشـم موسوی، مدیـر پژوهشکـده گیلان‌شناسی دانشگاه گیلان، ضمن خوش‌آمد‌گویی به حاضران بخش‌هایی از کتاب را قرائت کرد.سپس، محمدتقی پوراحمد جکتاجی، پژوهشگر و مدیرمسئول مجله گیله‌وا ، با بیان اینکه این کتاب از لحاظ محتوایی بسیار پرمایه و ارزشمند است، گفت: « این کتاب گزارش آوارگی ساکنان ارمنـی باکو، شهر صنایع نفتـی روسیه تزاری در قفـقاز است که حدود صد سال پیـش در سپتامبـر ۱۹۱۸م / شهـریور۱۲۹۷ش هم‌زمان با آغاز قتل‌عام ساکنان ارمنی باکو به دست نیروهای عثمانی، ناچار به ترک موطن خود شدند و به شهرهای ساحلی گیلان مهاجرت کردند».

او در ادامه، درباره کمیته امداد منتخب ارامنه ساکن رشت و همچنین، بخش‌های مختلف کتاب سخن گفت.

سپس، رضا نوزاد، پژوهشگر گیلانی حوزه تاریخ و اسناد، به اهمیت فراوان گزارش مکتوب این رخداد تاریخی اشاره کرده و گفت: « نسخه اصلی کتابچه گزارش کمیته امداد یاد شده به زبان ارمنی بوده که مگردیچ دِرساهاکیان آن را در ۱۹۱۹م در رشت تدوین و در هزار نسخه در باکو چاپ کرد اما به دلیل حوادث منطقه‌ای امکان توزیع بیش از چند نسخه از آن میسر نشد».(۲)

وی در ادامه، ضمن پرداختن به فصل‌های مختلف کتاب به کمک‌های فراوان مردم گیلان در این گزارش پرداخت وتأکیدکرد:

«ارمنیان در طول پناهندگی در رشت، انزلی و حسن‌کیاده (بندر کیاشهر فعلی) از توجه و حمایت مردم و به ویژه میرزاکوچک برخودار بودند. مردم این منطقه به‌رغم مخالفت فرماندهان نیروهای انگلیسی مقیم در سواحل، به ارمنیان پناه داده بودند، چنان‌که در انتهای این گزارش قدردانی صمیمانه آنها از این حمایت و یاری درج شده است».

نوزاد در انتها ضمن تشکر از واهانیان و حقانی، مترجمان این گزارش، که گوشه‌ای از تاریخ این سرزمین را روشن نمودند، گفت:

«ورود و اقامت چند ماهه این پناهجویان اتفاق مهمی بود که در زمان اوج نهضت جنگل به وقوع پیوست اما بزرگان تاریخ‌نگاری آن دوره چون ابراهیم فخرائی، که در ثبت وقایع نهضت جنگل دست داشتند، بدون اشاره به این واقعه، از آن عبور کردند، گویی تعمد و قصدی برای عدم ثبت آن وجود داشت. چرا که ورود چندین هزار پناهجوی ارمنی و اقامتشان در گیلان اتفاق کوچکی نبود که از دید تاریخ‌نگاران، به ویژه منشی میرزاکوچک، دور بماند».

در ادامه، علی امیری، سند‌پژوه گیلانی، با اشاره به این نکته که تاریخ‌نگاری نهضت جنگل، ناگفته‌های بسیاری دارد، تأکید کرد این منبع تازه منتشر شده و منابعی از این دست، بسیار ارزشمند است. وی مطالب اسنادی این کتاب را مهم دانسته و افزود رشت و انزلی در تحولات چاپ و نشر همیشه در زمره شهرهای مدعی بودند، مثال بارز آن مطبعه اتحاد است که فعالیت پایه‌گذاران آن در سال‌های پایانی جنبش جنگل شروع شده بود. این یادگار بازمانده از همت عالی مدیران پیشگام مطبعه اتحاد است. امیـری در ادامـه بحث چگونگـی تدوین این سوژه تاریخی را محور سخنان خود قرار داده و افزود:

«ابراهیـم فخـرایی با تمام تعلـق خاطری که بـه میـرزا و یارانش داشـت و برای نگارش و انتـشار کـتاب سردار جـنگل زحمـت کشید، اما به دلایل نامعلومـی بخشی از وقایع را نادیده گرفته و ثبت ننموده است».

این سنـدپژوه گیلانی در ادامه با خواندن بخشی از نامه‌نگاری‌های میـرزا و همچـنین خـاطرات آرسـن خاچاطور میناسیان از روزنامه آلیک در دهه ۶۰ میلادی به شرح و توضیح پیرامون محتوای آن پرداخت.

در پایان، روبرت واهانیان، انگیـزه ترجـمه این کتاب را غنابخشیدن به فرهنگ گیلان معرفی و تأکید کرد: « گزارش حاضر کوششی در جهت گیلان‌پژوهی و روشن نمودن گذشته این سرزمین است تا چراغ راه آیندگان برای پژوهش‌های بیشتر باشد».

پی‌نوشت‌ها:

کارشناس ارشد ایران‌شناسی،پژوهشگر، شاعر و روزنامه‌نگار
متن کامل سخنرانی آقای رضا نوزاد در صفحه۲۳۲ همین شماره به چاپ رسیده است.