چاپ جدیدی که از یکی از آثار قدیمی علی اصغر حکمت (۱۲۷۱ـ ۱۳۵۸ش) [۲] ارائه شده غنیمتی است برای اهل ادب و نیز به طور اخص برای ‏پژوهشگران و علاقه مندان ادبیات تطبیقی و گرایش تشابهات آن که هنوز جماعت دانشگاهیان را به خود مشغول می کند و هنوز ‏هم آنان ادبیات تطبیقی را از این منظر بیشتر می‌شناسند و بیشتر به تحقیق آن می پردازند.

حکمت تحقیق خود را با «سرآغاز» و «مقدمه» شروع و سپس، اهم پژوهش های خود را در چهار بخش ـ خلاصه های تحلیلی ‏‏«رومئووژولیت»، «لیلی و مجنون به گفتۀ نظامی»، «مقایسۀ منظومۀ دو شاعر» و سرانجام «داستان لیلی و مجنون ‏در آداب زبان فارسی» ـ ارائه کرده است. از مباحث گیرای پژوهش های حکمت مقایسۀ دو اثر و سپس، بررسی داستان هایی است که در ادب فارسی به تقلید ‏از لیلی و مجنون نوشته شده است که مؤلف اهمیت آنها را برای تاریخ ادبی ایران ضروری دانسته و به همین دلیل عالمانه آنها را در ‏اینجا گردآوری کرده است. ‏

ویراستار هم وظیفۀ خود دانسته تا بدواً یادداشتی را به «یاد ایرج افشار» اختصاص دهد و سپس همراه با مرور سال شمار زندگی علی اصغر حکمت، مؤسس و اولین رئیس دانشگاه تهران و نیز مؤسس مدرسۀ عالی ادبیات و زبان های ‏خارجی (۱۳۴۴)، در زندگی و آثار و افکار او سیر کند. در طول این بررسی، مباحث فراوانی یادآوری شده تا نام و خاطرۀ حکمت از خلال آثارش زنده ماند. وی با زبان های انگلیسی و فرانسه آشنا بود و سوای ترجمۀ آثاری از این زبان ها، ‏مقالاتی نیز به این زبان ها منتشر کرده است. اما در هیچ جای آثار ذکر شدۀ او به چاپ اول کتاب با نام رمئو و ژولیت و لیلى و مجنون، مطالعه تطبیقى رمئو و ژولیت با لیلى و مجنون نظامى (طهران، بروخیم، ۱۳۱۷) و یا ‏حتی «۱۳۱۹» [۳]اشاره ای به عمل نیامده است.

در ادامه، با نگاهی به زندگی و آثار او، ‏متوجه می شویم که در عنوان «موزۀ مردم شناسی»، اصطلاح آن از معادل فرانسوی ‏Ethnographie‏ گرفته شده و این همان ‏بحثی است که صادق هدایت در مقالۀ «فُلکلر یا فرهنگ توده» مطرح کرده [۴] و به جدّ خواسته بود بداند ‏که «مردم شناسی» از چه اصطلاح فرانسوی ترجمه شده است، مضاف بر این که مدتی می شد که اصطلاح Anthropologie‏ ‏به جای ‏Ethnologie‏ مورد استفادۀ اهل فن بود. البته، چون حکمت اذعان داشت که تأسیس «موزۀ مردم شناسی» را آندره گُدار [۵] فرانسوی به او القاء کرده بود، [۶] این احتمال وجود دارد که اصطلاح «موزۀ مردم شناسی» را نیز او القاء ‏کرده باشد. در هر حال، گُدار برای پهلوی اول وسیله ای همچون آچارفرانسه [۷] و برای صادق هدایت ‏وسیله ای برای دست انداختن بود، [۸] همان طور که حکمت هم چنین وضعی برای او داشت. [۹] ‏

آثار ویلیام شکسپیر [۱۰]در دهۀ ۱۳۰۰ش در ایران ترجمه و عملاً شناخته شد اما نخستین کتابی که در ایران از ‏زبان انگلیسی به فارسی برگردانده شده تاریخ اسکندر مقدونی است، که یک مأمور انگلیسی مقیم ایران، به نام جیمز ‏کمبِل، [۱۱]آن را در ۱۲۸۸ق/ ۱۸۱۳م به دستور عباس میرزا ترجمه کرده. این برگردان به همراه دو ترجمه از آثار ولتر [۱۲]در ‏یک مجلد، در۱۲۶۳ق/ ۱۸۴۷م، در تهران چاپ و منتشر شد. [۱۳]در خصوص ترجمۀ آثار شکسپیر به فارسی سعید ‏نفیسی و عبدالله کوثری نیز نظرات جالبی دارند. [۱۴]

آثار شکسپیر در ایران هم مترجمان شناخته شده و خوب و هم مترجمان نه ‏چندان شناخته شده را به خود جلب کرد که در دهۀ نخست عصر حاضر به ترجمۀ آثار وی پرداختند، از جمله عزیزالله سامان که رومئو و ژولیت را با ‏عنوان گیرای رومئو و ژولیت یا لیلی و مجنون غرب [۱۵] به فارسی برگرداند. احتمالاً، عنوان ‏این ترجمه مقایسۀ بین آثار شکسپیر و نظامی را به ذهن متبادر کرده و راه را برای ارائۀ یک اثر تطبیقی فراهم ساخته، ‏مضاف بر این که حکمت نیز در تیرماه همان سال خانه نشین شده و به گفتۀخودش به فکر ترجمه و تحقیق ‏دربارۀ درام شکسپیر افتاده بود. [۱۶]‏

در این دوران، از این درام نویس دو چاپ انگلیسی شناخته شده در دسترس ایرانیان بود و مترجمان اغلب از آنها برای ترجمه ‏استفاده می کردند، یکی از س.ک. ویلیامز [۱۷] ‏و دیگری از چارلز لم [۱۸]‏و خواهرش مِری. حکمت، در ترجمه های خود از چاپ های این برادر و خواهر، که به تلخیص آثار می پرداختند، استفاده می کرد. او، که هنگام سخن گفتن از خودش به سبک کلاسیک های ‏فرانسه از سوم شخص استفاده می کرد، دربارۀ نحوۀ کار خود این گونه توضیح می دهد: «اسلوبی که در انشاء این حکایت ‏پیش گرفت همان است که سابقاً در ترجمۀ قطعات تاجر ونیزی و حکایت دلپذیر و مکبث، پادشاه اسکاتلند، اتخاذ نموده؛ یعنی ‏خلاصۀ نمایش را به طرز افسانۀ منثور در پیروی از قصه هایی که چارلز لم و خواهرش نوشته اند بنگاشت و در آن، جابه جا، ‏منتخباتی چند از دُرَرِ کلمات استاد که در اصل آمده است به فارسی ترجمه کرده و در آن جای داده و چون همیشه از این ‏ترجمه ها هوسی دامنگیر بود که به شیوۀ متقدمین از اشعار فارسی استشهادی نماید در اینجا نیز از مثنوی لیلی و مجنون ‏حکیم نظامی گنجوی ابیاتی مناسب انتخاب کرد». [۱۹]

اطلاعاتی که حکمت دربارۀ خاستگاه های داستان رومئو و ژولیت در ایتالیا ارائه می کند هنوز تا حد بسیاری معتبر است، مضاف ‏بر این که مورخان تاریخ ادبیات نگاری در ایتالیا، فرانسه و انگلستان مطلب جدیدی نیاورده اند. موضوع داستان از مؤلفی ‏ایتالیایی به نام ماتئو باندِلو، [۲۰]صاحب مجموعۀ نوول ها، [۲۱]گرفته شده است [۲۲]و مترجمی فرانسوی آن را به زبان فرانسه ‏برگردانده و فردی انگلیسی هم آن را به زبان خود و به روایتی منظوم ترجمه کرده و تا حدی در شاخ و برگ دادن به موضوع راه ‏اغراق را پیموده و شکسپیر نیز، در نوشتن درام پنج پرده ای خود، در ۱۵۹۴م، از همین روایت منظوم استفاده کرده است. در ‏طول قرن، اجراهای آن در انگلستان و سپس، در اروپا با موفقیت فراوانی همراه بود و حکمت نیز، هنگام تحصیل در ‏پاریس، شاهد اجرای آن در این شهر بود [۲۳]و از همان دوران به این درام فوق العاده علاقه مند شده بود. ‏

در اوایل قرن نوزدهم میلادی و در دورۀ احیای سلطنت در فرانسه و منازعۀ بین طرف داران کلاسیسیسم و رمانتیسم، استاندال در ‏یک بررسی مقایسه ای بی سابقه بین شکسپیر انگلیسی و راسین فرانسوی هیچ تردیدی به خود راه نداده بود که طرف نویسندۀ ‏انگلیسی را گیرد و اثر او را امروزی و معرف مدرنیته بداند. وانگهی اجراهای پیاپی نمایش رومئووژولیت در انگلستان و ‏اروپا بر محبوبیت آن افزوده بود و در قرن بیستم میلادی نیز اقتباس های سینمایی ارزش آن را دو چندان کرده بود، اما اوضاع بر ‏وفق مراد طرف داران راسین نبود. استاندال در راسین و شکسپیر ‏ (۱۸۲۳ـ ۱۸۲۵م) [۲۴]به رویارویی با لویی سیمون ‏اوژِه [۲۵]طرف دار کلاسیک ها رفت [۲۶] و بعدها، نیز رولان بارت، مؤلف کتاب دربارۀ راسین (۱۹۶۳)، [۲۷]به رویارویی ‏باریمون پیکار [۲۸]برخاست‏. [۲۹]‏

داستان رومئو و ژولیت در شهر وِرونا‏ (به فرانسه وِرون) [۳۰]در ایتالیا و در گرما گرم نفاق بین دو خانوادۀ بزرگ این شهر، یعنی ‏کاپولیت ها [۳۱]‏و مونتکی ها، [۳۲]روی می دهد. در طول قرون وسطا و سپس در دورۀ رنسانس، عصر وقوع داستان، این خانواده ها ‏همچنان در نفاق به سر می بردند. شکسپیر مضمون نفاق بین دو خانوادۀ مهم وِرونا را با زندگی دو جوان در هم می آمیزد که به رغم نفاق ‏خانوادگی یکدیگر را دوست دارند و کشیشی از فرقۀ فرانسیسکن، [۳۳] با نام لورانس، [۳۴] آنان را مخفیانه به ازدواج هم در می آورد. اما قتل نا خواستۀ یکی از بستگان ژولیت به دست رومئو او را مجبور به ترک ‏وِرونا می کند. در این فاصله، ژولیت، که به جبر ناگزیرر به ازدواج با مردی شده که از او تنفر دارد، در ‏جست و جوی راه حل است. از این رو، با خوردن عصاره ای خواب آور خود را به مردن می زند و طبق قرار به دست لورانس دفن می شود. ‏رومئو، که از ماجرا با خبر می شود، خود را به او می رساند اما قبل از این که لورانس او را از اشتباه درآورد زهر می خورد و می ‏میرد. شخص سومی، که داستان را به سوی هیجان سوق می دهد، همانا لورانس، نمایندۀ مذهب، است. حکمت در خلاصه نویسی خود با مهارت، جابه جا، اشعار زیبایی را در پس هر رویداد آورده است. در پایان، نیز خلاصۀ خود را ‏با این شعر به پایان می رساند: ‏

خـفتنـد به نـاز تا قیـامـت
برخاست ز راهشــان ملامــت ‏

بودند در این جهان به یک عهد
خفتند در آن جهان به یک مهد

در ادبیات تطبیقی یا به طور کلی در مطالعات تطبیقی، اولویت بحث و بررسی همواره با ترتیب تاریخی نویسندگان یا ‏موضوعات است، به ویژه اگر از تأثیر و تأثر سخن به میان آید. بر این اساس، حکمت نیز می بایست ابتدا بحث و ‏بررسی خود را با نظامی گنجوی (۱۱۴۱ـ ۱۲۰۹ق) آغاز می کرد و سپس به شکسپیر می پرداخت.

در ۱۳۰۳ش و سپس، ‏در ۱۳۱۴ش، سعید نفیسی پیشگام معرفی نظامی شد و در دو مقاله، «حکیم نظامی گنجوی» [۳۵]و «نظامی در اروپا» [۳۶]جزئیات بسیاری را دربارۀ زندگی و آثار او و نیز نقش ایران شناسان و خاورشناسان ‏در چاپ و ترجمۀ آثار وی ارائه کرد. در حال حاضر، مقالۀ دوم، از منظر ادبیات تطبیقی، دارای گرایش «پذیرش»، ‏‏«دریافت» یا «استقبال اثری در یک کشور بیگانه» است و از این نظر نفیسی پیشگام این گرایشِ ادبیاتِ تطبیقی در ایران محسوب می شود زیرا افزون بر مقالۀ یاد شده مقالات دیگری نیز با این گرایش تألیف کرده است. ‏

به گفتۀ نفیسی، نظامی پس از سعدی، فردوسی، حافظ و خیام، پنجمین سخن سرای ایرانی است که از سوی خاورشناسان ‏شناخته شده است. انگلیسی ها، آلمانی ها و روس ها پیشگام این مطالعات بودند. با این حال، مقالۀ دوم نفیسی هنگامی ‏منتشر شد که وحید دستگردی تصحیح و چاپ آثار نظامی را شروع کرده بود و مدتی بعد نیز آنها را تحت عنوان گنجینۀ ‏گنجوی [۳۷]به چاپ رساند. وحید، که از مریدان و مقلدان نظامی بود [۳۸]و حتی عنوان محفل ادبی خود را «انجمن حکیم نظامی» نهاده بود، پانزده سال از عمر خود را وقف ‏گنجینۀ ‏گنجوی کرده بود. اما آنچه مایۀ تعجب است اینکه حکمت در اثر خود نه از این کتاب و نه حتی از ‏نسخۀ انگلیسی اثر، که برای تحقیق در دست داشته، سخنی به میان نیاورده. در هر حال، وحید از آزادی خواهان بود و با محافظه کاری ‏زندگی نمی کرد و استعفایش از تدریس ادبیات فارسی در دارالفنون، یعنی داشتن منصب دولتی، مؤید این امر است. [۳۹]

هرمان اته [۴۰]معتقد است که نظامی، در بیان حقایق اخلاقی و از نظر پاکی احساسات و لطافت بیان و همچنین، از حیث عظمت و ‏مهارت در وصف طبیعت استاد سخن پردازی است و همین امتیاز والا او را استاد داستان رمانتیک ساخته. [۴۱] از این رو، سبک خاص او، یعنی سبک داستان تاریخی، که جنبۀ رمانتیک دارد، او را در ردۀ نویسندگان رمانتیک قرار می دهد. اته، که آلمانی بود، پارا فراتر نهاده و گفته:

«همان طور که گوته، شاعر آلمانی، نخست احساسات تند جوانی را در خود ‏غلبه داد و سپس داستان ورتر [رنج های وِرتِر جوان [۴۲]] را نوشت، همان طور هم نظامی را مشاهده می کنیم که در مخزن الاسرار ‏خود را در برابر منظومۀ خویش بی طرف نگه می دارد و اشخاص داستان را از لحاظ حکایت به حال خود وامی گذارد و مانند یک ‏داستان نویس رئالیست خود را برای وصف حال و شرح عواطف قلبی و غم و شادی بشری و تقریر و تصویر شهوات پست و ‏بلند انسانی که هدف هنر است آماده می سازد». [۴۳]

همان طور که در رومئو و ژولیت اساس داستان بر خصومت بین دو خانواده استوار است، در لیلی و مجنون نیز، که نظامی آن را در‏ ۵۸۴ ق/۱۱۸۸م سروده، اساس داستان بر خصومت شخصی دو خانواده نهاده شده. موضوع داستان دربارۀ عشق قیس عامری (که از شدت دلدادگی سر به جنون گذاشته و مجنون نام گرفته) به لیلی (بنت سعد) است. ناکامی مجنون، که غزل های عاشقانه می سراید، داستان ‏زندگی او را به گونه ای رقم می زند که باید رنج و محنت بیند تا بشریت از ترانه های شورانگیز او بهره مند شود. [۴۴]در هر حال، موضوع داستان دلدادگی دو بادیه نشین است که نابخردی والدین تلخ ترین سرنوشت را برای ‏آنان رقم می زند. [۴۵]مضامین کوتاه عربی، مانند همین داستان، در نزد ایرانیان، که قریحۀ داستان سرایی دارند، چنین شکل ‏منسجم و ارزشمندی به خود می گیرد. [۴۶] زمانی هم که پیشنهاد به شعر درآوردن این داستان عاشقانه به نظامی داده شد او از اینکه ‏چنین داستان عامه پسندی مقبول نیفتد تا اندازه ای واهمه داشت. [۴۷]

حکمت در تحقیقات خود با ذوقی که داشته است و روشی که به کار بسته داستان لیلی و مجنون را به خوبی تبویب کرده تا خواننده بیشتر با ‏جزئیات این عشق نامه آشنا شود. این تبویب، که یکی از ابتکارات تطبیقی اوست و خواننده را به خوبی با موضوع ‏داستان مأنوس می کند، به شرح زیر ارائه شده است: ‏

‏۱) آغاز داستان لیلی و مجنون ۲) خواستگاری لیلی برای مجنون ۳) مسافرت مکه ۴) حکم سلطان به قتل مجنون ۵) ‏مکاتبۀ دو عاشق به زبان شعر ۶) گریستن لیلی به یاد مجنون در بوستان ۷) نامزدی لیلی ۸) یاری نوفل به مجنون ۹) ‏جنگ نوفل با قبیلۀ لیلی به هواداری مجنون ۱۰) عتاب مجنون به نوفل ۱۱) جنگ دوم نوفل ۱۲) آزاد کردن آهوان ۱۳) ‏مکالمه مجنون با زاغ ۱۴) پیرزن و اسیر دریوزه ۱۵) عروسی لیلی با ابن سلام ۱۶) زفاف و عفاف لیلی ۱۷) آگاهی مجنون ‏از عروسی لیلی ۱۸) پدر مجنون ۱۹) مجنون با وحشیان صحرا ۲۰)شب تیره ۲۱) رسول لیلی ۲۲) خال مجنون و مادر ‏او ۲۳) دیدار لیلی و مجنون ۲۴) سلام بغدادی ۲۵) مردن شوی لیلی ۲۶) مردن لیلی ۲۷) سوگواری مجنون در مرگ ‏لیلی ۲۸) مرگ مجنون. ‏

در طول بررسی، حکمت متذکر می شود که نظامی صرفاً به منابع عربی بسنده نکرده و خود نیز مبلغی بر تار و پود داستان ‏افزوده است. [۴۸] از این رو، شکی به خود راه نمی دهد که هرجا مؤلف از منابع عربی استفاده کرده آنها را متذکر ‏شود و هر جا که دست به ابتکار زده نیز یادآور شود. ‏

در مقایسۀ بین دو منظومه، حکمت سعی بلیغ کرده و موارد تطبیقی چندی را نشان داده است. او از ابتدا از بررسی ‏منابع دو منظومه سخن گفته و نوشته است که نظامی از منابعی که در قرن هشتم میلادی از «احیاء و قبایل نجد باقی مانده» [۴۹]بهره برده و شکسپیر از اصل حکایتی ایتالیایی، که در قرن شانزدهم نوشته شده، اقتباس کرده است و در ‏نتیجه، هر دو از آثار اقتباسی است. هر دو نویسنده توصیفی جالب و گیرا از آداب، عادات و رسوم و طبایع قوم و ملت خود را ‏ارائه کرده اند [۵۰]و هر دو منظومه، علی رغم دوگانگی محسوسی که از حیث موطن و مذهب و مسکن و اقلیم و ‏مدنیت و آداب با یکدیگر دارند، ولیکن در حقیقت پرده از روی یک شاهد برداشته اند و آن در واقع، «عاطفه محبت» [۵۱] است که ابناء بشری در آن وحدت کامل و اشتراک دارند.‏

مع الوصف، حکمت با دقت در جزئیات هم از موارد اشتراک این دو داستان منظوم سخن گفته [۵۲] و هم مواقع ‏اختلاف آنها را نشان داده است. [۵۳]در چند مورد تطبیقی، حکمت خوب عمل کرده و طرز فکر مقایسه ای خود را ‏نشان داده است؛ برای مثال، آنجا که می گوید حکایت نظامی سوزناک تر است و داستان شکسپیر به طبیعت نزدیک تر و از ‏مبالغه و اغراق دورتر [۵۴]و یا ژولیت دختری مغربی است که در نهادش اطاعت محض وجود ندارد و لیلی دختری مشرقی و مطیع [۵۵]‏است . حتی در نحوۀ بیان، دو داستان متفاوت اند زیرا حکایت نظامی به روش نقل وقایع و ‏داستان سرایی و داستان شکسپیر به شکل مکالمه و برای نمایش در صحنه است. [۵۶] ‏

ظاهراً، یکی از خاورشناسان هم به تفاوت های اساسی بین دو منظومه توجه داشته اما معلوم نیست در چه ‏تاریخی به این امر مبادرت کرده است. یان ریپکا می گوید: «دونایوسکی، [۵۷] در مقام مقایسۀ لیلی و مجنون با رومئو و ژولیت ‏برآمده و توجه خواننده را به تفاوت های اساسی آنها جلب می کند.» [۵۸]اما این تفاوت ها در لیلی و مجنون بیشتر ‏دربارۀ قضاوت پدر و مادر و عقیدۀ عمومی نسبت به این زناشویی غیر متعارف است. [۵۹] شکی نیست که مقایسۀ بین ‏تحقیق حکمت با تحقیق دونایوسکی، آن هم با مدنظر قرار دادن اولویت کار محقق اول، خود می تواند نتیجه ای عالمانه برای ‏ادبیات تطبیقی به ارمغان آورد. ‏

حکمت در چهارمین بخش کتاب با نام «داستان لیلی و مجنون در آداب زبان فارسی» [۶۰]عزم جزم می کند تا از ‏تقلیدهایی که در ایران و کشورهای همسایه از لیلی و مجنون به عمل آمده فهرست منسجم و دقیقی ارائه کند تا اهمیت ‏همیشگی آن و نیز سهم خاورشناسان و ایران شناسان را در چاپ و ترجمۀ آن نشان دهد. این بخش را نیز باید ‏جزو ادبیات تطبیقی به حساب آورد، به ویژه این که ترتیب تاریخی اقتباس های تقلیدی اهمیت آنها را برجسته می کند. ‏

در ۱۳۱۳ش، سعید نفیسی، پس از سفری که به گرجستان داشت، مقالۀ ارزشمند «ادبیات فارسی در گرجستان» [۶۱]‏‏را نوشت و در آن از تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات گرجی سخن راند. از جمله از شاعری گرجی، به اسم ‏شوتا روستاوِلی، [۶۲]نام برد که در قرن دوازدهم ـ هم عصر نظامی ـ می زیسته و «سرایندۀ منظومۀ معروفی است که آن را پلنگینه ‏پوش باید ترجمه کرد. او در اشعار خویش بسیار افکار دارد که از سخن سرایان ایران ملهم شده است». [۶۳]

سپس، از ‏یکی از شعرای قرن هفدهم این کشور، به نام تیموراس اول [۶۴]سخن می گوید که مدت ها در ایران عصر صفوی می زیست و به ادبیات فارسی علاقه زیادی داشت و منظومه ای تحت عنوان لیلی و مجنون سروده بود. [۶۵]در هر حال، ‏حکمت دربارۀ روستاوِلی تحقیق کرده و ظاهراً متوجه شده بود که وی یک سال پس از نظامی اثر منظومی تحت عنوان سوار ‏پلنگینه پوش [۶۶] نگاشته بود.‏ [۶۷]

در ادامه، حکمت به چاپ های لیلی و مجنون نظامی در هندوستان اشاره ای مبسوط می کند. چنانچه ‏فهرست مبسوط تری از این چاپ ها ارائه شود آن گاه می توان به جایگاه نظامی در هندوستان واقف شد. اگر سعید ‏نفیسی نظامی را پنجمین شاعر ایرانی دانسته که توجه خاورشناسان و ایران شناسان را به خود جلب کرده است، دلیل آن را ‏نیز باید در چاپ آثار این شاعر به دست آنان در هندوستان جست و جو کرد.

از این منظر، لازم به تذکر است که نفیسی پیش از ‏حکمت به این امر پرداخت اما تحقیقات حکمت، در این مقطع، از جنس دیگری است. حکمت، مانند نفیسی، [۶۸]‏‏در مورد اینکه جیمز اتکینسن [۶۹] انگلیسی، مدرس زبان فارسی در هندوستان، را به ‏منزلۀ اولین فردی معرفی کند که به ترجمۀ منظوم لیلی و مجنون‏ (۱۸۳۶) [۷۰]به زبان انگلیسی پرداخته، شکی به خود راه نمی دهد. این ترجمه در لندن به چاپ رسید و بعدها ترجمه های دیگری هم بر اساس آن منتشر شد. ‏

کار ارزشمند حکمت و توضیحات ویراستار در چاپ جدید نشان می دهد که غنای ادبیات کلاسیک ایران بیش ‏از آن است که ادبیات تطبیقی در جهان بخواهد بدون آن به سیاحت خود بپردازد. این سیاحت با کلیله و دمنه شروع ‏شد و سپس، با شکل سادۀ آن، انوار سهیلی و دیگر آثار تداوم یافت اما خاورشناسان و ایران شناسان در دوره های بعدی، زمینۀ ‏امر را از چاپ های انتقادی گرفته تا ترجمه ها و تفسیرهای وزین، در دست گرفتند. آنان میراثی بزرگ برای دوست داران ادب فارسی برجا گذاشتند که امروز اثرات آن در ادبیات تطبیقی در دانشگاه ها مشهود است. مخلص کلام اینکه ادبیات فارسی می تواند ‏و باید از طریق ادبیات تطبیقی در جهان و آن هم به کمال شناسانده شده و موضوعی دانشگاهی محسوب شود. ‏