اشاره

جنگ جهانی اول تحولات و تغییرات عظیمی در بسیاری از کشورهای دنیا پدید آورد از جمله، امپراتوری مضمحل عثمانی که با پایان جنگ شاهد تغییرات شگرفی شد؛ تقسیم شدن امپراتوری، مبارزات حق طلبانۀ قومیت ها و ملیت های تحت سلطه، آغاز جنبش کمال آتاتورک، ناتوانی اقتصادی، فشار دول فاتح در جنگ و خشم جهانیان و افکار عمومی از جنایات مرتکب شدۀ این رژیم علیه ملل تحت سلطه از جمله نژادکشی ارمنیان و یونانیان.

دولت مغلوب عثمانی، که در اکتبر ۱۹۱۸ تسلیم متفقین شد، از یک سو از ترس اینکه مبادا شرایط سهمگین تر و سنگین تری از سوی دول فاتح بر امپراتوری بی رمق تحمیل شود و از سوی دیگر برای فرونشاندن خشم متفقین و ایجاد وجهی “مطلوب تر” در دنیا اقدام به برپایی (( محاکمۀ عاملان تُرک جنایات جنگی)) کرد.

در دسامبر ۱۹۱۸، شخص امپراتور عثمانی، فرمانی صادر کرد مبنی بر اینکه عاملان جنایت ها و قتل عام علیه ارمنیان در جنگ جهانی اول در دوران عثمانی بایستی مورد پیگرد قانونی و مجازات قرار گیرند. سردمداران عثمانی با این اقدام خود سعی داشتند به جهانیان نشان دهند که مسئول این جنایت ها تنها گروه کوچکی از ((ترک های جوان)) بودند و نه کل حکومت عثمانی و از سوی دیگر اقدامی بود برای از میدان به در کردن رقبای امپراتوری؛ یعنی، حزب اتحاد و ترقی.

به این ترتیب، کمیسیونی از سوی امپراتور برای جستجو و گردآوری مدارک و شواهد جنایات به کار گمارده شد. البته، یافتن و گردآوری چنین مدارک و مستنداتی، آن هم برای چنین جامعۀ عظیم و وسیعی، آنچنان هم دشوار نبود. نفس حکم امپراتور در این رابطه گردآوری مستندات و برپایی این دادگاه خود دلیلی کافی و بی قید و شرط و نشان دهندۀ این است که قتل عام ارمنیان توسط خود دولت عثمانی صورت پذیرفته است، حقیقتی تاریخی که دولت های متعاقب ترکیه همواره از پذیرفتن آن سرباز زده اند.نکتۀ قابل توجه در این رابطه این است که، تمام مستندات و مدارک گردآوری شده برای آغاز این محاکمات مدارکی از خود منابع عثمانی هستند نه منابع خارجی و گردآورندگان آنها نیز ترک هستند نه خارجیان، آن گونه که هیچ غرض و نیتی را نمی توان در آن یافت.

مقالۀ حاضر حاوی جزئیاتی است در مورد اشخاص کلیدی و عاملان اصلی طرح ریزی و انجام قتل عام ارمنیان.

پس از جنگ جهانی اول بسیاری از این افراد توسط خود مقامات ترک محاکمه و مجرم شناخته شدند ولی به کیفر نرسیدند(غیر از چند تن که توسط عدالت خواهان ارمنی به سزای اعمال خود رسیدند)، البته، تعدادی از آنها، نیز توسط انگلیسی ها و به حکم دادگاه بین المللی مالتا، به جزیرۀ مالتا تبعید شدند.بی شک اگر نتیجۀ این محاکمات جز این می شد و اگر قاتلان گروه ترک های جوان به مجازات می رسیدند، دیگر دژخیمان تاریخ چنان جسارتی از خود نشان نمی دادند که دست به کشتارها و قتل عام های دیگری که پس از قتل عام ارمنیان به وقوع پیوست بزنند.

در ۱۶ دسامبر ۱۹۱۸م، تصمیمی بــرای تشکیل کمیسیون های تحقیق (از سوی ریاست کل فرمانداری آنکارا، مزاربیک، فرماندار سابق) به منظور بررسی تمامی اسناد موجود در خصوص کشتار ارمنیان، اعم از تلگراف های رمزگذاری شده، مکاتبات رسمی دولتی، دستورالعمل ها و شاهدان عینی، اتخاذ شد. به این منظور، ایالت های امپراتوری عثمانی به ده ناحیۀ بازرسی تقسیم و برای هر ناحیه دادیار، قاضی تحقیق و منشی های لازم به کار گمارده شد.[۲]

تعداد بی شماری از وزرای دولت ترک های جوان، رهبران حزب، مسئولان ناحیه ای حزب، وکلا، فرمانداران ایالتی، مأموران دولتی و دیگر مقامات رسمی دستگیر شدند.جلسات تحقیقات در سطح دادگاه های شهرستانی در دادگاه های یک، دو و سه، در استانبول، در ۸ ژانویۀ ۱۹۱۹م برگزار شد. طی جلسات دادرسی تحقیقاتی دربارۀ رهبران دولت ترک های جوان به اتهام ارتکاب جنایت صورت گرفت. متهمان عبارت بودند از: اعضای کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی، مقامات محلی، مسئولان سازمان تشکیلات مخصوص، که عهده دار برنامه ریزی و اجرای کشتار ارمنیان بودند و همچنین مسئولان کشتار و تبعید ارمنیان ساکن یوزگات، ترابوزان، بیوک دره (از توابع استانبول) و هارپوت.

طبق قوانین جاری جنایتکاران می بایست در مکان ارتکاب جنایت محاکمه می شدند اما در ۵ فوریۀ ۱۹۱۹م، در اولین جلسۀ دادرسی، در دادگاه نظامی استانبول، تصمیم گرفته شد تا پیگیری اتهامات مجرمان در استانبول صورت گیرد.طی حکم مخصوص سلطان وحیدالدین (۱۹۱۸ ـ ۱۹۲۲م)، رهبران حزب اتحاد و ترقی و وزرای سابق به دادگاه نظامی استانبول احضار شدند. در ۱۹۱۹م، وزیر اعظم وقت، داماد فِرید،[۳]اجرای نقشۀ جنایت و کشتار به دست ترک های جوان را محکوم کرد.محاکمۀ رهبران و وزرای مسئول حزب اتحاد و ترقی در ۲۷ آوریل ۱۹۱۹م شروع شد و طی سیزده جلسه و با وقفه تا تاریخ ۲۶ ژوئن ادامه یافت. یازده تن از مأموران عالی رتبۀ دولتی و حزبی غیاباً و بیست تن دیگر از جانیان حاضر در دادگاه محکوم شدند. در این حین، به طور ناگهانی در ۲۸ مه، ۷۷ تن از مجرمان، که در زندان به سر می بردند، به وسیلۀ هیئت انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شدند.

اولین حکم در مورد ترک های جوان جنایتکار در ۳۱ مورد در ۵ ژوئیۀ ۱۹۱۹م صادر شد. طبق حکم دادگاه چهار تن از مسئولان عالی رتبه غیاباً محکوم به اعدام شدند. این چهار تن عبارت بودند از:

ـ طلعت پاشا، وزیر اعظم و رئیس کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی در ۱۹۱۷ـ ۱۹۱۸م

ـ انورپاشا، وزیر ارتش

ـ جمال پاشا، وزیر دریاداری، فرماندۀ ارتش چهارم در سوریه در طی جنگ جهانی اول و عضو کمیتۀ مرکزی تشکیلات مخصوص و حزب اتحاد و ترقی

ـ دکتر ناظم، وزیر آموزش عمومی

۲۷ تن دیگر از جنایتکاران محکوم به حبس (با مدت  زمان متفاوت) شدند و عدۀ اندکی نیز به دلیل فقدان مدارک و دلایل کافی تبرئه شدند. این احکام شامل آن تعداد از مجرمان، که به دست انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شدند، نمی شد. بعدها همین تبعیدشدگان پس از بازگشت، در دوران جمهوری ترکیه، متصدی مقام و منصب در جمهوری ترکیه شدند.محاکمۀ مسئولان و مقامات محلی و ایالتی حزب اتحاد و ترقی در ۲۱ ،۲۳ و ۲۸ ژوئن ۱۹۱۹م صورت گرفت و حکم دادگاه در این مورد در ۸ ژانویۀ ۱۹۲۰م صادر شد. طبق این حکم، ۳ تن از ۳۶ متهم به ده سال حبس و بقیه نیز به گذراندن دوره های متفاوتی از حبس محکوم شدند.حکم دادگاهی عاملان کشتار در ترابوزان در ۲۲ مه ۱۹۱۹م صادر شد. طبق رأی دادگاه دو تن از هشت تبهکار، غیاباً، محکوم به اعدام شدند. این دو تن عبارت بودند از: جمال عزمی بیگ، فرماندار ترابوزان و نعیم بیگ، مسئول حزب اتحاد و ترقی در ترابوزان. شش جانی دیگر به سپری کردن دوره های متفاوتی در زندان محکوم شدند.

حکم دادگاه در مورد عاملان کشتار ارمنیان و یونانی ها در بیوک دره در ۲۴ مه ۱۹۱۹م و حکم در مورد عاملان کشتار در هارپوت در ۱۳ ژانویۀ ۱۹۲۰م صادر شد. طبق رأی دادگاه، بهاءالدین شکیر، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و رئیس تشکیلات مخصوص،محکوم به اعدام و رسنلی ناظم بیگ، دبیر مسئول حزب، به پانزده سال زندان با اعمال شاقه محکوم شد.

معاهدۀ سور،[۴] که در ۱۰ اوت ۱۹۲۰م امضا شد، اختیارات لازم برای مجازات جنایتکاران عثمانی را در مورد کشتار ارمنیان به جامعۀ ملل متحد واگذار کرد. همچنین، قرار شد که دولت ترکیه همکاری لازم را با دول متحد برای تسلیم این جانیان و مسئولان کشتارها، در مناطقی که در زمان جنگ جهانی اول(۱اوت ۱۹۱۴م) جز قلمرو امپراتوری عثمانی محسوب می شد، داشته باشد.

تمامی تصمیمات و گزارش های مربوط به جلسات دادرسی و دادگاه های تشکیل شده در طی ۱۹۱۹ ـ ۱۹۲۰م در ضمیمه های مجلۀ رسمی و ترک زبان تقویم وقایع، تحت عنوان (( گزارش محاکمات دادگاه نظامی، به حکم اعلیحضرت و با دستور همایونی، مورخ ۸ مارس ۱۳۳۵(۱۹۱۹م)))[۵] موجود است. همچنین مقالاتی را در این خصوص در مطبوعات معاصر ترکی و ارمنی می توان یافت.اسنادی (تلگراف های رمزگذاری شده و مکاتبات) که ضمیمۀ احکام دادگاهی اند حکایت از آن دارند که تبعید و کشتار ارمنیان به دلایل امنیتی دوران جنگ (آن گونه که ترک ها ادعا دارند) نبوده است. علاوه بر آن، اسنادی که طی جلسات محاکمه جمع آوری شده ثابت می کند که کوچاندن و تبعید ارمنیان از سرزمین های اجدادی به هدف نابودی کامل ملت ارمنی صورت گرفته است.

این طرح تحت عنوان راه حل نهایی با ابتکاری خاص از سوی کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی برنامه ریزی و دستور اجرای آن نیز به صورت محرمانه از همین مرکز صادر شده بود.محاکمۀ مسئولان دولت ترک های جوان، که در ۱۹۱۹م و ۱۹۲۰م به دست مقامات ترکیه صورت گرفت، سندی منحصر به فرد است که ثابت می کند قتل عام ارمنیان با مقاصد سیاسی برنامه ریزی و اجرا شد.این محاکمات و احکام صادر شده مربوط به اسنادی مغایر با سیاست انکار مصرانۀ دولتمردان و مورخان ترکیه هستند. اکثر تبهکاران و عاملان کشتار و غاصبان اموال ارمنیان در زمان عثمانی، در دوره های بعد، از نزدیکان کمال آتاتورک بودند و در جمهوری جدیدالتأسیس ترکیه به مقام ها و منصب های دولتی و نظامی رسیدند.

فهرست اسامی متهمان کشتار ارمنیان

ـ محمد طلعت پاشا (۱۸۴۷ ـ ۱۹۲۱م) [۶]

از طراحان اصلی قتل عام ارمنیان، رهبر حزب اتحاد و ترقی و وزیر کشور(۱۹۱۳ ـ ۱۹۱۷م). او طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی به اعدام محکوم شد. وی در ۱۹۲۱ به دست سوقومون تهلیریان[۷] به ضرب گلوله از پای در آمد.

ـ اسماعیل انور پاشا (۱۸۸۱ ـ ۱۹۲۲م) [۸]

از دیگر طراحان اصلی قتل عام ارمنیان، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر جنگ در ۱۹۱۴م. طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی انورپاشا در ۱۹۱۹م به اعدام محکوم شد. او همچنین در ۱۹۲۱م در آسیای مرکزی محکوم به اعدام شناخته شد.

ـ جمال پاشا (۱۸۷۲ ـ ۱۹۲۲م) [۹]

از طراحان اصلی قتل عام ارمنیان، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر دریاداری و فرماندۀ ارتش چهارم عثمانی در سوریه در ۱۹۱۴م. وی طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی در ۱۹۱۹م به اعدام محکوم شد. وی در ژوئیۀ ۱۹۲۲م به دست آرداشس گورکیان[۱۰] و پطرس تربوغوسیان،[۱۱] به ضرب گلوله از پا درآمد.

ـ دکتر ناظم (۱۸۷۲ ـ ۱۹۲۶) [۱۲]

عضو تشکیلات مخصوص، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر آموزش و پرورش عمومی در ۱۹۱۸م. او طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی در ۱۹۱۹م به اعدام محکوم و در ۱۹۲۶م به دار آویخته شد.

ـ بهاءالدین شکیر (۱۸۷۷ ـ ۱۹۲۱) [۱۳]

رهبر تشکیلات مخصوص و عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی . او طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی در ۱۹۲۰م به اعدام محکوم شد. وی در دسامبر ۱۹۲۱م، در رم، به دست آرشاویر شیراکیان،[۱۴] به ضرب گلوله از پا درآمد.

ـ حلیل مِنتِشه (۱۸۷۴ ـ ۱۹۴۸م) [۱۵]

عضو حزب اتحاد و ترقی ، رئیس مجلس عثمانی در ۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۵م، رئیس شورای دولت در ۱۹۱۵م، وزیر امور خارجه در ۱۹۱۵ ـ ۱۹۱۷م و وزیر دادگستری در ۱۹۱۷ ـ ۱۹۱۸م. در ۱۹۱۹م، به وسیلۀ انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۶۰ اما در ۱۹۳۱م نمایندۀ ازمیر در مجلس شد.

ـ محمد جاوید بیگ (۱۸۷۵ ـ ۱۹۶۴م) [۱۶]

عضو حزب اتحاد و ترقی و وزیر مالیه در ۱۹۱۴م. وی طبق رأی دادگاه نظامی، غیاباً، به پانزده سال حبس با اعمال شاقه محکوم شد. او در ۱۹۲۱م در سمت مشاور هیئت نمایندگی ترکیه در کنفرانس لندن حضور داشت.

ـ حسین رئوف اوربیگ (۱۸۸۱ ـ ۱۹۶۴م) [۱۷]

عضو تشکیلات مخصوص و حزب اتحاد و ترقی و وزیر دریاداری (۱۹۱۸م). وی بــه دستور انگلیسی هــا به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۷۶ اما بعدها به مقامات زیر رسید: وزیر دریــانوردی (۱۹۲۱ ـ ۱۹۲۲م)، نخست وزیر در دولت آنکارا (۱۹۲۲ـ ۱۹۳۳م).

ـ علی فاتح اوکیار (۱۸۸۰ ـ ۱۹۴۳م) [۱۸]

عضو تشکیلات مخصوص، عضو حزب اتحاد و ترقی و نمایندۀ استانبول در مجلس عثمانی(۱۹۱۴م). او طبق دستور انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۶۸۹. سمت های بعدی وی: رئیس مجلس ترکیه (۱۹۲۳ ـ ۱۹۲۴م)، نخست وزیر جمهوری ترکیه (۱۹۲۴ـ ۱۹۲۵م).

ـ شوکرو کایا (۱۸۸۳ ـ ۱۹۵۹م) [۱۹]

عضو حزب اتحاد و ترقی و مسئول و سرپرست اصلی اخراج و تبعید ارمنیان. او طبق دستور انگلیسی ها به مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۳۸. سمت های بعدی وی: نمایندۀ سه دوره در مجلس ترکیه از ۱۹۲۳م، وزیر کشاورزی ترکیه(۱۹۲۴م).

ـ مصطفی عبدالحلیک رندا ( ۱۸۸۱ ـ ۱۹۵۷م) [۲۰]

از عاملان اصلی قتل عام ارمنیان، فرماندار بیتلیس (۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۵م) و فرماندار حلب (۱۹۱۵ ـ ۱۹۱۷م). او به دستور انگلیسی ها در ۱۹۲۰م به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۸۰۰. سمت های بعدی: وزیر مالیه جمهوری ترکیه(۱۹۲۴ ـ ۱۹۲۵م)، وزیر دفاع جمهوری ترکیه (۱۹۲۷ ـ ۱۹۳۰م)، رئیس مجلس ترکیه (۱۹۳۵ ـ ۱۹۴۶م) و رئیس جمهور موقت ۱۹۳۸م.

ـ مدحت شوکرو بلدا (۱۸۷۴ ـ ۱۹۵۶م) [۲۱]

از عاملان اصلی تبعید ارمنیان، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و دبیر کل حزب و وزیر آموزش(۱۹۱۵م)، او از سوی انگلیسی ها در ۱۹۱۹ به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۵۶. منصب بعدی: نماینده در مجلس ترکیه(۱۹۳۵ ـ ۱۹۵۰م).

ـ احمد معمر (جان کارداش) (۱۸۷۴ ـ ۱۹۲۸م) [۲۲]

از عاملان قتل عام ارمنیان و فرماندار سیواس(۱۹۱۳ ـ ۱۹۱۶م)، او در ۱۹۱۹م به دستورانگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۱۹. سمت های بعدی: فرماندار کایزری (۱۹۲۲م) و نمایندۀ مجلس ترکیه در ۱۹۲۳ ـ ۱۹۲۷م.

ـ حسن تحسین اوزر (۱۸۷۷ ـ ۱۹۳۹م) [۲۳]

از عاملان قتل عام ارمنیان، فرماندار وان (۱۹۱۳ ـ ۱۹۱۴م) و ارزروم(۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۶م).او به دستور انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۷۴. سمت های بعدی: نمایندۀ ارزروم در مجلس(۱۹۲۱م)، نمایندۀ آرداهان در ۱۹۲۵م، مجدداً نمایندۀ ارزروم در مجلس (۱۹۲۷م) و نمایندۀ قونیه (۱۹۳۳م).

ـ کمال سهیرزاده ثابت بیگ (۱۸۸۱ ـ ۱۹۶۰) [۲۴]

از عاملان قتل عام ارمنیان و فرماندار هارپوت در ۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۶م. او از سوی انگلیسی ها در ۱۹۱۹ به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۶۸۶. مناصب بعدی: نمایندۀ یرزنکا در مجلس ترکیه در ۱۹۲۰م.

ـ جِودِت بیگ (بلبز) [۲۵]

از عاملان قتل عام ارمنیان، فرماندار وان، تبعید به جزیرۀ مالتا به دستور انگلیسی ها، زندانی شمارۀ ۲۶۹۰.

ـ موسی حیلمی دموکان[۲۶]

فرماندار قرشهر(۱۹۱۵م)، تبعید به جزیرۀ مالتا به دستور انگلیسی ها، زندانی شمارۀ ۲۷۱۲.

ـ ضیا گیوک آلپ (۱۸۷۶ ـ ۱۹۲۴م) [۲۷]

عضو حزب اتحاد و ترقی، نویسنده و نظریــه پرداز ایدئولوژی پان ترکیســم، نماینـــدۀ مجلس عثمانــی(۱۹۱۲م)، استـاد جامعه شناسی در دانشگاه استانبول(۱۹۱۵م)، او به دستور انگلیسی هــا بــه مالتــا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۵۹. سمت بعدی: نمایندۀ دیاربکیر در مجلس ترکیه(۱۹۲۳م).

ـ حسین جاهد یالچ (۱۸۷۵ ـ ۱۹۵۷م) [۲۸]

عضو حزب اتحاد و ترقی، نویسنده، روزنامه نگار، شخصیت سیاسی، دبیر روزنامۀ تانین و نمایندۀ استانبول در مجلس عثمانی. وی به دستور انگلیسی ها به مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۶۷۵. مناصب بعدی: نمایندۀ استانبول در مجلس ترکیــه (۱۹۳۹م) و نمایندۀ قارص(۱۹۵۰م).

ـ مصطفی رِشاد معماراوغلو (۱۸۸۲ ـ ۱۹۵۳م) [۲۹]

رئیس نیروی انتظامی استانبول (۱۹۱۵). وی به دستور انگلیسی ها به مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۹۸. مناصب بعدی: رئیس شورای دولتی۱۹۳۴م، نمایندۀ مجلس ترکیه۱۹۳۹م.

ـ سلیمان فائق پاشا (۱۸۸۶ ـ … م) [۳۰]

فرماندۀ نیروهای ارتش یازدهم، قائم مقام فرماندار هارپوت، فرماندۀ واحدهــای ارتش (۱۹۱۵ ـ ۱۹۱۶م) و مسئول کمیتۀ گزینش نیروهــا در هارپوت. تبعید به جزیرۀ مالتا به دستور انگلیسی ها، زندانی شمارۀ ۲۸۰۷.

ـ سلیمان نجمی بیگ (سلمان) (۱۸۷۱ ـ ۱۹۴۳) [۳۱]

فرماندار سامسون (۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۶م) و سیواس (۱۹۱۶ ـ ۱۹۱۸م). وی به دستور انگلیسی ها به مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۸۱۲. مناصب بعدی: فرماندار کـاستامونی (۱۹۲۳م)، نمایندۀ سامسون در مجلس ترکیه.

ـ عارف فوزی بیگ پیرینچ اوغلو (۱۸۷۸ـ ۱۹۳۳) [۳۲]

نمایندۀ دیاربکیر در مجلس عثمانی. او به دستور انگلیسی ها به مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۴۳، نمایندۀ دیاربکیر در مجلس ترکیه.

ـ علی احسان سابیس پاشا (۱۸۸۲ ـ ۱۹۵۷م) [۳۳]

فرماندۀ ارتش ششم در جبهۀ عراق و قفقاز(۱۹۱۵ ـ ۱۹۱۸م)، او به دستور انگلیسی ها به مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۶۶۷. منصب بعدی: فرماندۀ ارتش یکم (۱۹۲۱)

ـ کارا واسیف (۱۸۷۲ ـ ۱۹۳۱م) [۳۴]

عضو حزب اتحاد و ترقی و شخصیت نظامی و سیاسی. وی به دستور انگلیسی ها به مالتا تبعید شد، منصب بعدی: نمایندۀ سیواس در مجلس ترکیه.

ـ احمد شکری بیگ (۷۵/۱۸۷۳ ـ ۱۹۲۶م) [۳۵]

عضو حزب اتحاد و ترقی، وزیر آموزش و پرورش (۱۹۱۳ ـ ۱۹۱۸م) و دبیر روزنامۀ زمان. او به دستور انگلیسی ها به مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۶۳. مناصب بعدی: فرماندار ترابوزان (۱۹۲۳م)، نمایندۀ ازمیر در مجلس ترکیه.

ـ مصطفی کمال بیگ (کارا کمال) (۱۸۶۸ ـ ۱۹۲۶م) [۳۶]

عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر بازرگانی. وی به دستور انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۶۱.

ـ علی منیف بیگ یقنا (۱۸۴۷ ـ ۱۹۵۱م) [۳۷]

عضو حزب اتحاد و ترقی، فرماندار لبنان (۱۹۱۵ ـ ۱۹۱۶م) و وزیر امور عمومی (۱۹۱۶م). او به دستور انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۶۲. مناصب بعدی: شهردار آدانا، نمایندۀ مرسین و آدانا در مجلس ترکیه.

ـ سلیمان نومان پاشا (۱۸۶۸ ـ ۱۹۲۵م) [۳۸]

عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی، ژنرال و رئیس خدمات درمانی ارتش. وی به دستور انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۳۲.

ـ احمد فائق ارنر بیگ [۳۹]

معاون فرماندار بغداد (۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۵م) و رئیس نیروی انتظامی استانبول (۱۹۱۶ ـ ۱۹۱۸م). وی به دستور انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۷۲۴.

ـ الیاس سمی بیگ (موش) ( … ـ ۱۹۴۵) [۴۰]

نمایندۀ موش در مجلس عثمانی. سمی بیگ به دستور انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ۲۸۱۰ . سمت بعدی: نمایندۀ موش و بیتلیس در مجلس جمهوری ترکیه.

ـ علی جنانی بیگ[۴۱]

عضو حزب اتحاد و ترقی، نمایندۀ حلب در مجلس عثمانی. وی به دستور انگلیسی ها به جزیرۀ مالتا تبعید شد، زندانی شمارۀ ۲۸۰۵. مناصب بعدی: نماینده در مجلس ترکیه و وزیر تجارت و بازرگانی (۱۹۲۴م).

فهرست متهمانی که غیاباً از طرف دادگاه محکوم شدند:

۱ـ طلعت پاشا، وزیر کشور و وزیر اعظم (۱۹۱۷ ـ ۱۹۱۸م)

۲ـ انور پاشا، وزیر جنگ

۳ـ جمال پاشا، وزیر دریاداری

۴ـ بهاءالدین شاکر بیگ، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی ، و رهبر تشکیلات مخصوص .

۵ـ دکتر ناظم بیگ، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی ، و عضو تشکیلات مخصوص .

۶ـ جاوید بیگ، وزیر مالیه

۷ـ سلیمان البستانی بیگ، وزیر تجارت و زراعت (۱۹۱۵ ـ ۱۹۱۷م)

۸ـ مصطفی شریف بیگ، وزیر تجارت و زراعت (۱۹۱۷ ـ ۱۹۱۸م)

۹ـ اسکار افندی، وزیر پست و تلگراف

۱۰ـ دکتر روزوهی افندی، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی .

۱۱ـ عزیز افندی، وزیر امنیت عمومی و عضو تشکیلات مخصوص .

فهرست متهمان حاضر در دادگاه

۱ـ سعید حلیم پاشا، وزیر اعظم (۱۹۱۳ ـ ۱۹۱۶م)

۲ـ مدحت شکری بیگ، دبیر کل و عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی .

۳ـ احمد جاوید بیگ، فرماندار استانبول و عضو تشکیلات مخصوص.

۴ـ عاطف بیگ، نمایندۀ انکارا و عضو تشکیلات مخصوص.

۵ـ ضیاء گیوک آلپ، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی .

۶ـ کوچوک طلعت بیگ، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی .

۷ـرضا بیگ، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و عضو تشکیلات مخصوص.

۸ـ ابراهیم بیگ، رئیس مجلس

۹ـ حایری افندی، شیخ الاسلام

۱۰ـ موسی کاظم افندی، شیخ الاسلام

۱۱ـ خلیل افندی، وزیر امور خارجه و دادگستری و عضو تشکیلات مخصوص.

۱۲ـ احمد نسیمی بیگ، وزیر امور خارجه (۱۹۱۷ ـ ۱۹۱۸م)

۱۳ـ اسماعیل جانبلات بیگ، وزیر کشور (۱۹۱۷ ـ ۱۹۱۸م)

۱۴ـ عباس خلیل پاشا، وزیر امور عمومی (۱۹۱۷ ـ ۱۹۱۸م)

۱۵ـ علی منعف بیگ، وزیر امور عمومی

۱۶ـ شکری بیگ، وزیر آموزش عمومی و عضو تشکیلات مخصوص.

۱۷ـ کمال بیگ، وزیر رفاه عمومی، عضو کمیتۀ مرکزی حزب اتحاد و ترقی .

۱۸ـ حسین هاشم بیگ، وزیر پست و تلگراف (۱۹۱۷ ـ ۱۹۱۸م)

۱۹ـ رفعت بیگ، رئیس مجلس

۲۰ـ محمد اسد افندی، شیخ الاسلام