خانه های سنتی جلفا یادگارهایی ارزشمند از شیوۀ زندگی و تعاملات فرهنگی ـ اجتماعی مردمانی است که نزدیک به چهار قرن ‏پیش، به دلایل تاریخی و سیاسی، در این سرزمین سکنا گزیدند و دانش و فرهنگ خویش را با تجربیات معماری اصفهان آن ‏روز به اشتراک گزارده اند. برآیند این مشترکات در آثار معماری مسکونی این منطقه در دورۀ استقرار تجلی یافته است. ‏آنچه محلۀ جلفا را در طول حیات خود زبانزد جهان گردان و ناظران بسیار کرده کلیساهای مهم و ساخت خانه های ‏ارزشمندی است که ساکنان جلفای اصفهان آنها را در دورۀ صفویه با صرف هزینۀ بسیار ساخته اند. مجموع این خانه ها، که محلات ‏جلفای نو را تشکیل می دهد، از ویژگی های معماری و هنری خاصی برخوردار است. طی دهه های اخیر، بسیاری از این خانه ها عامدانه تخریب و از صفحۀ روزگار پاک شده، بسیاری از آنها دچار تغییرات ساختاری غیر اصولی شده و برخی از آنها نیز در انتظار ‏پروانۀ ساخت و پیدا شدن سرمایه گذاری بیرونی برای نوسازی به سر می برند. باید دانست که آسیب دیدن یا حذف هر ‏خانۀ تاریخی در جلفا برابر با پاک شدن بخشی از تاریخ و فرهنگ ملموس جلفا و ساکنان دیرینۀ آن است.‏

روند توسعۀ شهری، هجوم سود جویان اقتصادی به محلات و تحریک مالکان برای مرتفع سازی سبب شده تا شهر یکرنگ ‏جلفای صفوی با تمام خاطراتش در لابه لای معماری های گوناگون امروزی رنگ بازد و با ادامۀ این روند دیری نخواهد پایید که ‏تنها نامی از جلفا بر جای خواهد ماند.

شکل گیری جلفای نو در اصفهان صفوی با محله ها، کوچه ها و خانه های تاریخی آن بخش ‏مهمی از تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این قوم را تشکیل می دهد. بر وارثان این ثروت های فرهنگی واجب است که میراث اجدادی و قومی ‏خویش را به بهایی چند نفروشند. این نوشتار در مورد یکی از این خانه های ارزشمند تاریخی در محلۀ میدان بزرگ جلفاست که ‏در حال حاضر در مالکیت شورای خلیفه گری ارامنۀ اصفهان است.‏

خانۀ سیمون از خانه های ارزشمند دورۀ صفوی است که در نزدیکی کلیسای وانک و در محلۀ میدان بزرگ جلفا واقع ‏شده. عموم ارمنیان این مجموعه را به نام «کلوپ» یا به عبارتی باشگاه سابق ارمنیان می شناسند. این بنا مجموعه ای تاریخی و ‏فرهنگی است که در طول حیات خود با زندگی ارمنیان جلفا عجین بوده چنان که می توان گفت همۀ بزرگسالان ارمنی ‏که زمانی در جلفای اصفهان ساکن بوده اند این مجموعه را به یاد دارند. کاربری های گوناگون این بنا در طول تاریخ باعث ‏شده تا خاطرات گوناگونی در اذهان مردمی که ساعات و روزهایی را در این فضا گذرانده اند ایجاد شود. نوشتار حاضر ‏گزارشی اجمالی از مرمت و بازسازی این بنای تاریخی و فرهنگی است که از ۱۳۸۰ـ ۱۳۸۵ش به طول انجامید و تا کنون ‏فرصت انتشار آن به دست نیامده است. [۲]

پیشینۀ تاریخی

بر اساس شواهد موجود مالک اصلی خانۀ خواجه سیمون، یکی از تاجران بنام ارمنی در قرن هجدهم میلادی بوده که وضعیت مالی خوبی نیز داشته است. در اسناد و مدارک مکتوب، آمده که وی علاوه بر فعالیت تجاری و ‏اجتماعی در امور خیریه پیشقدم بوده و سرپرستی حدود سی خانوار ارمنی را در فریدن بر عهده داشته است. او در ۱۲۴۰ق/۱۸۲۴م به دست ‏حاجی هاشم خان، حاکم وقت، کشته شد.‏

در ۱۲۵۹ق/ ۱۸۴۳م، یعنی نوزده سال پس از مرگ وی اسقف هُوانس سورنیان خانۀ سیمون را از کلانتر قوکاس خریداری کرد.‏ ‏خلیفۀ جلفا ملک مذکور را برای آموزش علوم دینی و به منزلۀ مدرسۀ دینی ارمنی، مورد استفاده قرار داد. در ۱۳۱۰ق/ ۱۸۹۲م با کوشش خلیفه یسائی تعمیرات و بازسازی بسیاری در این بنا صورت گرفت. در متن کتیبۀ سنگی نصب شده بر ‏نمای شمالی طبقۀ فوقانی، که مربوط به همان دوره است، چنین آمده:

«این خانه متعلق به کلیسای وانک، که معروف به خانۀ سیمون ‏است، با سعی وافر در حفظ معماری خود در زمان خلیفه یسائی تفلیسی، بیست و دومین پیشوای مذهبی کلیسای وانک جلفای نو، ‏در ۱۸۹۲ نوسازی شد».‏

ظاهراً پس از تعمیرات کاربری خانه تغییر یافت و خانۀ سیمون از۱۳۲۹ق/ ۱۹۱۱م به منزلۀ بیمارستان مورد استفادۀ ارمنیان قرار گرفت و بیمارستان بغوزخانیان، [۳]

که در۱۳۲۶ق/ ۱۹۰۸م در نزدیکی کلیسای هُوانس در چهارسو تأسیس شده بود، به خانۀ سیمون انتقال یافت. از شواهد و گزارش ها چنین بر می آید که کلیۀ کارهای بالینی در این مرکز انجام می شده است.‏ [۴]

در۱۳۱۱ش/۱۹۳۲م،بیمارستان بغوزخانیان به محل ساختمان اصلی، که برای این کار احداث شده بود، انتقال یافت و بلافاصله ‏خانۀ سیمون را برای استفاده به منزلۀ باشگاه تفریحی ارمنیان آماده و تجهیز کردند. باشگاه در آغاز به صورت یک شرکت سهامی عام شروع به ‏فعالیت کرد. البته، فعالیت آن از سه سال قبل از انتقال به خانۀ سیمون، در خانۀ کشیش ساهاکیان، در نزدیکی هتل ‏جلفای کنونی، آغاز شده بود. باشگاه در طول فعالیت خود به جز امکانات تفریحی، خدمات فرهنگی گوناگونی نیز ارائه می کرد از قبیل برگزاری ‏جشن ها، سخنرانی ها، برنامه‌های نمایشی، اجرای کنسرت های موسیقی و بازی های مختلف تفریحی. همچنین، محل تجمع انجمن ها و تشکل ها نیز بود. کتابخانه‌ای به نام رافی نیز در خانۀ سیمون ایجاد شد که در۱۳۵۱ش/ ۱۹۷۲م به کلیسای وانک ‏انتقال یافت.‏

باشگاه ارامنه طی سال های فعالیت خود رونق بسیاری داشت. این باشگاه پس از انقلاب اسلامی، در ۱۳۵۸ش/ ‏‏۱۹۷۹م، در پی اختلاف هایی که میان ارمنیان پیش آمد تعطیل شد.‏ [۵]

پس از آن ساختمان باشگاه متروک ماند تا اینکه با وقوع جنگ ‏تحمیلی و انتقال ساکنان شهرهای مرزی تعدادی از خانواده‌های ارمنی جنگ زده در خانۀ سیمون اسکان داده شدند، به نحوی که ‏هر خانوار در بخشی از خانه زندگی می کرد. آنان که تا ۱۳۶۹ش/۱۹۹۰م در خانۀ سیمون اقامت داشتند، برای رفع نیازهای خود تغییراتی در بنا دادند و تأسیسات نامناسبی را ایجاد کردند. پس از آن، این خانه تخلیه و به حال خود رها شد و روز به روز وضعیت بدتری پیدا ‏کرد.‏

در ۱۳۸۰ش/ ۲۰۰۱م، هنگامی که نگارنده مشغول انجام تعمیرات نمازخانۀ کلیسای وانک و اقدامات مرمتی پیرامون آن بود، ‏به پیشنهاد شورای نمایندگان ارمنیان جلفا از خانۀ سیمون بازدید به عمل آمد و گزارش مبسوطی مبتنی بر وضع نابسامان و در حال ‏تخریب بنا و طرح پیشنهادی لازم برای فراهم ساختن زمینۀ طراحی مرمت و احیای آن ارائه شد. شورای نمایندگان پس از ‏مطالعۀ گزارش، خانۀ سیمون را مورد توجه قرار دادند. بنابراین، بدون اتلاف وقت اقدامات مقدماتی و اضطراری لازم بر روی بنای ‏مذکور آغاز شد. این امر با کار مطالعه، مستندنگاری و طراحی مرمت شروع و عملیات اجرایی بر اساس اولویت های تعیین شدۀ ‏طرح، در همۀ بخش های معماری و تزییناتی با اعتبارات هیئت خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب ایران در ۱۳۸۱ش آغاز و ‏در ۱۳۸۵ش به اتمام رسید. باید اضافه کرد که همۀ مراحل کار از طراحی تا اجرا، توسعه و ساخت و سازهای خدماتی مورد ‏نیاز، انتخاب مواد و مصالح به کار رفته بر اساس اصول و مبانی مرمت و حفاظت از بناهای تاریخی و منطبق بر کنوانسیون ها و ‏منشورهای بین المللی و به صورت علمی به انجام رسیده است، به نحوی که مجموعۀ مذکور علاوه بر حفظ هویت و اصالت ‏تاریخی خود بتواند ظرفیت های لازم را برای تجدید حیات و اعطای کاربری فرهنگی و مناسب، بدون دخل و تصرف در بنا و رعایت ‏اصول حفاظتی به همراه داشته باشد. دراین راستا توصیه نامۀ حفاظتی برای مجموعۀ حاضر در اختیار شورای خلیفه گری قرار ‏گرفته است.‏

این بنا در طول حیات خود برای کاربری های گوناگون و بنابه سلیقه های رایج، به ویژه، تمایلات نوگرایانه در دورۀ پهلوی ‏دچار تغییرات ساختاری شده و در بسیاری موارد، مصالح نامتناسب، شکل های بدون اصالت و تزییناتی در آن به کار رفته بود که هویت تاریخی بنا را ‏مخدوش ساخته بود. بنابراین، برای بازگرداندن هویت تاریخی و فرهنگی بنا باید به ‏وحدت سبک دست می یافتیم که لازمۀ آن حذف الحاقات زائد و بی ارزشی بود که در دوره های بعدی به بنا اضافه شده بود. ‏

در طی عملیات مرمت این مجموعۀ تاریخی ـ فرهنگی بخش های مختلف سازه ای آن استحکام بخشی و تثبیت شد. بخش های تخریب شده بازسازی و ‏پوشش های منحنی فضاهایی که در دورۀ پهلوی تخریب و به صورت تخت اجرا شده بود نیز براساس شواهد موجود به شکل سنتی و ‏اصیل خود باز گردانده شد. کلیۀ نقش ها و تزیینات بیرونی و داخلی اتاق ها مرمت و بازسازی شد.

درها و پنجره ها نیز بر اساس ‏نمونه های موجود برای همۀ فضاها طراحی و ساخته و کلیۀ نماها، اندودها، سطوح و بدنه ها مرمت و بازسازی شد.‏

در ضلع غربی بنا بخش جدیدی برای رفع نیازهای خدماتی، با رعایت اصول و مبانی علمی، طراحی و ساخته شد که هماهنگی لازم ‏را نیز با مجموعۀ حاضر دارد. قابل ذکر است که برای حفظ اصالت بنا در همۀ سطوح و بخش های پیدا از مصالح سنتی ‏استفاده شده است. به طور کلی، باید گفت در این بنا نوعی مرمت جامع صورت گرفته است.‏