در ردیف کشورهای دنیای قدیم، کشور ایران به جهت دارا بودن برخی از بازی های ورزشی، ترتیب دادن مسابقات در رشته های مختلف ورزشی، وضع یک سیستم روشن از تربیت بدنی و تحقق آن از جایگاه خاصی برخوردار بوده است.

در این رابطه علاوه بر اسناد مربوط به آثار فرهنگی و منابع متعدد دیگر، مورخان باستانی یونانی همچون هرودوت و گزنفون اطلاعاتی ارائه می دهند.

بر پایه اطلاعات بر جامانده از مورخان نامبرده، ال گون تاریخ نویس شهیر ورزش و تربیت بدنی اهل مجارستان می نویسد: ایران دارای خانه های آموزشی فعال بوده است که در آنجا کودکان ۷ــــ۱۶ساله آموزش های بدنی می دیدند. در این خانه ها آنان در رشته های کشتی، دوومیدانی، اسب سواری، پرتاب نیزه و تیراندازی آموزش می دیدند.

در دوره های بعد برپایه همین مراکز، زورخانه هابنا نهاده شدند که تا به کارگیری دوره سیستم تربیت بدنی اخیر در مدارس، نقش و مفهوم خود را به عنوان مراکز تربیت بدنی در ایران حفظ کرده بودند.

علاوه بر فعالیت هایی که گفته شد، رشته هایی از قبیل شکار، چوگان، شطرنج و غیره نیز رواج بسیاری داشتند. در ایران باستان نه تنها کودکان، جوانان و سربازان ، بلکه تمام نظامیان و حتی شخص شاه نیز به تربیت بدنی و انجام انواع رشته های ورزشی می پرداختند و براساس یک سیستم منظم و مرتب تمرین می کردند. این موضوع تصادفی نیست که بر مقبره داریوش اول، پادشاه ایرانی، این جمله نوشته شده است:”دست ها و پاهای من ورزیده هستند. به عنوان یک سوارکار من سوارکار ماهری هستم، به عنوان یک پرتاب کننده نیزه من پرتاب کننده ماهری هستم ، به گونه ای که هم در حالت پیاده و هم سواره، نیزه پرتاب می کنم”.[۱]

ایران در هزاره۴ــــ۳ق م با داشتن فرهنگ پیشرفته و سیستم تربیت بدنی از قدیم ترین مراکز تمدن جهانی محسوب می شد. [۲]

به گواهی تاریخ از سدۀ ۶ ق م جوامع ارمنی دراین کشور سکونت داشته و در زندگی روزمره خود فعالیت هایی از جمله فعالیت های ورزشی و فرهنگی شرکت داشته اند.

وارازدات اشکانی، پادشاه ارمنی که در دویست و نود و یکمین دورۀ بازی های المپیک یونان قدیم در سال ۳۸۵م فاتح مسابقات مشت زنی شناخته شد، تا قبل از برگزاری بازی های المپیک فوق در ایران تمرین کرده و ورزیده شده بود، زیرا در آن زمان وی به عنوان گروگان در این کشور به سر می برد. “بعد از فرار از دست شاپور، او به دربار قیصر پناه برد و در آنجا به مقام پیروزی رسید”.[۳]

در مسائل مربوط به بازی ها و مسابقات سده های میانی ایران، ارمنیان نیز شرکت داشته اند. گ.بوتان و س.سیمونیان می نویسند:”ارمنیان در مسابقاتی که شاپور و یزدگرد ترتیب می دادند در رشته های اسب سواری، تیراندازی شرکت نموده و اغلب پیروزی به دست می آوردند”.[۴]

مطالعات منابع مختلف نشان داده در مسابقات دوره جدید بازی های المپیک که سال ۱۸۹۴م با تصویب کنگره بین المللی ورزشی سوربون مجدداً احیا گردید، تعداد ۵۸ ورزشکار زن و مرد ارمنی از ۲۴ کشور مختلف طی دوره ای که در ذیل خواهد آمد، شرکت نموده اند.

در فاصله بین اولین بازی های المپیک ۱۸۹۶م (آتن) تا بیست و هفتمین دوره این بازی ها در سال ۱۹۹۶م (آتلانتا) ازکشور ارمنستان ۷۱ تن، جمهوری های شوروی سابق ۲۲ تن و ارمنیان سایر کشورها چنان که ذکر شد، ۵۸ تن ارمنی شرکت داشتند.

این نکته قابل توجه است که از ۵۸ شرکت کننده در دوره های جدید المپیک، ۱۲ تن از ارمنیان ایران بوده اند که در هیئت تیم های ملی ایران در این مسابقات شرکت جسته اند. در مقام مقایسه می توان گفت که در بازی های دوره جدید المپیک، ۸ تن از فرانسه، ۵ تن از یونان، ۴ تن از امریکا، ۴ تن از بلغارستان، ۳ تن از روسیه و ۲تن از هر یک از کشورهای برزیل، آلمان و لبنان شرکت داشته اند. از کشورهایی که دارای شهروندان ارمنی فراوانی هستند (استرالیا، کانادا، قبرس و غیره) تنها یک ورزشکار در مسابقات حضور داشته و گاه همان یک نفر هم شرکت نکرده است. از ارمنیان ترکیه تنها دو ورزشکار (مگردیچ مگریان و واهان پاپازیان) در المپیک ۱۹۱۲م شرکت داشته اند. در فاصله پنجمین بازی های المپیک یعنی از سال ۱۹۱۲م هلسینیکی تا سال ۱۹۴۸م هیچ ورزشکار ارمنی در بازی ها شرکت نداشته است. در سال های نامبرده ارمنستان در چارچوب حکومت شوروی بوده و ورزشکاران ارمنی نیز نمی توانستند در بازی ها شرکت کنند، زیرا شوروی در کمیته بین المللی المپیک عضویت نداشت.

در چهاردهمین دورۀ بازی های المپیک که از ۲۹ ژوئیه تا ۱۴ اوت ۱۹۴۸م در لندن انجام گرفت، تنها سه ورزشکار ارمنی که عبارت بودند از دو مشت زن: مانوئل آغاسی(آغاسیان) و آقانور هاروطونیان از ایران و یک شناگر ارمنی از برزیل به نام آرام بغوسیان شرکت داشتند. در المپیک لندن آرام بغوسیان در رشته شنای آزاد امدادی ۲۰۰X۴ متر مقام هشتم را کسب کرد. [۵]

آقانور هاروطونیان، مشت زن ارمنی قبل از رسیدن به مرحله نیمه نهایی شکست خورد و از دور بعدی مسابقات خارج شد.دیگر مشت زن ارمنی مانوئل آغاسی نتوانست هیچ مقامی را کسب کند ولیکن در دورۀ بعدی بازی ها یعنی پانزدهمین المپیک که از ۱۹ ژوئیه تا ۳ اوت ۱۹۵۲م در هلسینکی، پایتخت فنلاند برگزار گردید، شرکت نمود. در این دوره از بازی ها نیز، آغاسی هیچ موفقیتی کسب نکرد. [۶]به احتمال زیاد امریکاییان و اروپاییان در مشت زنی دارای روش های برتری نسبت به روش های آسیایی یعنی ایرانی هستند.(ولیکن مانوئل آغاسی تا به امروز به دنیای ورزش وفادار مانده است. بعد از مهاجرت از ایران به امریکا، وی در شهر لاس وگاس سکونت اختیار کرده و به طور جدی وقت خود را صرف آموزش های ورزشی فرزندش، آندره آغاسی نموده، و فرزندش چنان که می دانیم انتظارات پدر را به خوبی برآورده کرده است. آندره آغاسی اولین و تنها ورزشکار ارمنی است که عنوان قهرمانی بازی های المپیک آتلانتا را کسب کرده و چندین سال است که عنوان تنیس باز حرفه ای شماره یک را حفظ کرده است.)

در بازی های ۱۹۵۲م هلسینکی، ۶ ورزشکار ارمنی از کشورهای خارج از ارمنستان شرکت کردند. در همان دوره از ۶ عضو تیم ملی مشت زنی ایران ۳ تن ارمنی بودند. به همراه مانوئل آغاسی با تجربه، دو ورزشکار تازه نفس، پطروس نظربیگیان و آرتاشیس سرگیسیان نیز در بازی های المپیک شرکت کرده بودند که البته هیچ یک مقامی را کسب نکردند. در این دوره از بازی ها یک خانم ورزشکارارمنی به نام مری لی استپانیان ازامریکا در رشته شنای آزاد امدادی ۱۰۰X ۴ متر مقام سوم را کسب نمود و برنده مدال برنز گردید. در مسابقه شنای انفرادی همان طول، وی در مقام هفتم ایستاد. [۷]

در المپیک زمستانی سال ۱۹۵۶م که در شهر ایتالیایی “کوردنیا ــــ دو ــــ آمپتسو ” برگزار گردید، برای اولین بار دو ورزشکار ارمنی، از ایران اسکی باز بنیک امیریان و از شوروی گریگور مگردیچیان بازیکن هاکی اهل مسکو شرکت داشتند. در مسابقات اسکی بازی کوهستانی بنیک امیریان در ردیف شش نفر اول جایی را به دست نیاورد. گریگور مگردیچیان دروازه بان تیم هاکی اولین ورزشکار ارمنی بود که در رشته های بازی های زمستانی عنوان قهرمانی بازی های المپیک راکسب کرد.

در بازی های دور هفدهم المپیک که از ۸ اوت تا ۱۱ سپتامبر در روم برگزار گردید، دو ارمنی از ایران شرکت داشتند. وازریک قازاریان (در رشتۀ بوکس) و هنریک تمرز (تمرازیان) (در وزنه برداری). وازریک قازاریان در مسابقات مشت زنی در ردۀ ۶۳ کیلوگرمی مقامی کسب نکرد، ولی هنریک تمرز (تمرازیان) در مقام افتخار آفرین چهارم ایستاد و به دریافت دیپلم بازی های المپیک نایل شد.

در دوره هیجدهم بازی های المپیک ۱۹۶۴م توکیو، برای اولین بار یک خانم ورزشکار ارمنی ایرانی به نام ژولیت گئورگیان در هیئت ورزشکاران ایرانی شرکت داشت. ژولیت گئورگیان اولین ورزشکار از ارمنیان خارج از ارمنستان است که در رشته دو و میدانی کار می کند. دراین مسابقات وی در رشته های پرتاب دیسک و پرتاب وزنه شرکت کرد ولی مقامی را کسب نکرد.

در نهمین دوره المپیک زمستانی ۱۹۶۴م در اینسبروک تنها ورزشکار ارمنی شرکت کننده، هوانس مگردومیان ایرانی بود. وی بارقابت در عرصه اسکی کوهستانی و درگیر شدن با پیچ هاو شیب های تند و خطرناک موفق نشد در ردیف شش نفر اول مقامی کسب کند. چهار سال بعد وی در دوره دهم المپیک زمستانی ۱۹۶۸م گرنوبل شرکت جست ولی باز هم موفق به کسب مدال نشد. در بیستمین دورۀ بازی های المپیک که از ۲۶ اوت تا ۱۱ سپتامبر ۱۹۷۲م در مونیخ برگزار گردید، نورایر نوریکیان وزنه بردار ارمنی از بلغارستان؛ آردا کالپاکیان در رشته دو و میدانی از ارمنیان لبنان و واردگس پارسامیان مشت زن ارمنی ایرانی شرکت کردند. نامبرده در این مسابقات شکست خورد و موفق نشد برای به دست آوردن جایگاه های قهرمانی مبارزه کند، در حالی که نورایر نوریکیان عنوان قهرمانی المپیک را از آن خود کرد. [۸]

در المپیک بعدی یعنی دور بیست ویکم سال ۱۹۷۶م مونترال کانادا در هیئت ورزشکاران ایرانی آندرنیک اسکندریان فوتبالیست و سرژیک آساطوریان شمشیرباز عضویت داشتند. این دو ورزشکار نیز مقام های قهرمانی کسب نکردند.

به این ترتیب در هیئت ورزشکاران ایرانی در ۶ المپیک تابستانی و ۳ المپیک زمستانی ۱۲ ورزشکار ارمنی شرکت داشته اند که یکی از آنان خانم، ۶ مشت زن، ۲ اسکی باز، یک نفر در دو و میدانی، یک وزنه بردار، یک شمشیرباز و یک فوتبالیست، بوده اند.

بالاترین مقام را در بازی های المپیک هنریک تمراز با شرکت در رشته وزنه برداری هفدهمین دوره المپیک ۱۹۶۰م با کسب مقام چهارم از آن خود کرد.

خلاصه اطلاعات مربوط به شرکت ورزشکاران ارمنی ایرانی در بازی های المپیک در جدول زیر ارائه شده است.

ورزشکاران ارمنی ایرانی شرکت کننده در بازی های المپیک

نام ورزشکار رشته ورزشی دوره و سال بازی های المپیک مقام کسب شده

آراطونیان، آقانور مشت زنی ۱۴ــــ ۱۹۴۸ ــــ

آغاسی، مانوئل مشت زنی ۱۴ ــــ۱۹۴۸ ــــ

نظربیگیان، پطروس مشت زنی ۱۵ ــــ ۱۹۵۲ ــــ

سرگیسیان، آرتاشیس مشت زنی ۱۵ ــــ ۱۹۵۲ ــــ

امیریان، بنیک اسکی ۱۵ ــــ ۱۹۵۲و۷ ــــ ۱۹۵۶ ــــ

تمرازیان ، هنریک وزنه برداری ۱۷ ــــ ۱۹۶۰ چهارم

قازاریان، وازریک مشت زنی ۱۷ ــــ ۱۹۶۰ ــــ

گئورگیان، ژولیت دو و میدانی ۱۸ ــــ۱۹۶۴   ــــ

مگردومیان، هوانس اسکی ۹ ــــ ۱۹۶۴و۱۰ ــــ ۱۹۶۸ ــــ

بارسامیان، واردگس مشت زنی ۲۰ ــــ ۱۹۷۲ ــــ

آساطوریان، سرژیک شمشیربازی ۲۱ ــــ ۱۹۷۶ ــــ

اسکندریان، آندرانیک فوتبال ۲۱ ــــ ۱۹۷۶ ــــ

برگرفته از ایران نامه

نشریه ایران شناسی جمهوری ارمنستان

شماره ۳۵، سال ۲۰۰۰ ــــ ایروان