حروف ابجد شیوه ای برای مرتب سازی حروف الفبا بر اساس اعداد است. به طور کلی، شماری از زبان ها دارای حروف ابجد ویژۀ خود برای بیان اعدادند به این معنی که این زبان ها برای هر حرف در نظام الفبایی خود یک عدد در نظر گرفته و برای آن ارزش عددی قائل اند.

با وجود اینکه زبان های زیادی دارای حروف ابجد هستند در میان آنها دو زبان از اهمیت بیشتری برخوردارند به نحوی که می توان گفت سایر زبان ها نظام ابجدی خود را از این دو زبان گرفته اند. این دو زبان عبارت اند از: زبان عربی و زبان عبری.

حروف ابجد در زبان عربی

الفبای عربی دارای ۲۸ حرف است که برای سهولت در به خاطر سپردن آنها را به هشت کلمه تبدیل کرده و نام این کلمات را حروف جُمل گذاشته اند. الفبای عربی مقتبس از الفبای فنیقی و حروف ابجد عربی نیز به همین ترتیب عبری ـ آرامی است و احتمالاً، اعراب نیز نظام ابجدی خود را از عبری ها گرفته اند.[۲] حروف جُمل عبارت اند از:

اَبْجَدْ – هَوََّزْ – حُطّی -کَلَمَنْ – سَعْفَصْ – قَرَشَتْ – ثَخَِّذْ – ضَظِغْ.

حروف ابجد عربی با معادل های عددی آن عبارت اند از:

حرف ((آ)) : ۱، حرف ((ب)) :۲، حرف ((ج)) : ۳، حرف ((د)) : ۴، حرف ((ه)) : ۵، حرف ((و)) : ۶، حرف ((ز)) : ۷، حرف ((ح)) : ۸، حرف ((ط)) : ۹، حرف ((ی)) :۱۰، حرف ((ک)) :۲۰، حرف ((ل)) :۳۰، حرف ((م)) : ۴۰، حرف ((ن)) :۵۰، حرف ((س)) :۶۰، حرف ((ع)) :۷۰، حرف ((ف)) :۸۰، حرف ((ص)) : ۹۰، حرف ((ق)) :۱۰۰، حرف ((ر)) :۲۰۰، حرف ((ش)) :۳۰۰، حرف ((ت)) :۴۰۰، حرف ((ث)) :۵۰۰، حرف ((خ)) :۶۰۰، حرف ((ذ)) :۷۰۰، حرف ((ض)) :۸۰۰، حرف ((ظ)) :۹۰۰، حرف ((غ)) :۱۰۰۰.

حروف ابجد فارسی نیز برگرفته از حروف ابجد عربی و علت آن تغییر خط فارسی از پهلوی ساسانی به عربی است. ابجد چهار حرفی هم که در زبان فارسی معادلی در عربی ندارد این گونه محاسبه می شود که حرف ((چ)) را معادل ((ج))، حرف ((ژ)) را معادل ((ز))، حرف ((پ)) را معادل ((ب)) و حرف ((گ)) را معادل ((ک)) و ارزش عددی آن چهار حرف را برای این چهار حرف فارسی قائل می شوند.[۳]

حروف ابجد عبری

زبان عبری دارای ۲۲ حرف است اما با وجود کمی حروف این زبان نسبت به سایر زبان ها می توان گفت که در حال حاضر نظام ابجدی آن کامل ترین و پیچیده ترین نظام ابجد است و زبان عبری قدیمی ترین زبان موجود و زنده از میان زبان های باستانی به حساب می آید. برای حروفی که در زبان عبری معادلی برای آنها وجود ندارد به این ترتیب اقدام شده است:

ظ:۹، ج:۳، ذ:۴، ژ:۷، غ:۳ یا ۷۰، ض:۹۰، چ: ۳ یا ۹۰، ث:۴۰۰. [۴]

موارد کاربرد حروف ابجد

حروف ابجد در موارد زیر به کار برده می شود:

ـ نشان دادن تاریخ و قایع مهم با ترکیب حروف ابجد به صورت یک کلمه یا جمله. چنین کلمه، جمله یا عبارتی را که به منظور سهولت در به خاطر سپردن ساخته می شود در ادبیات فارسی ماده تاریخ گویند.[۵]

ـ شماره گذاری صفحات مقدمه در برخی از کتاب ها.

ـ بیان ترتیب اصوات و نغمه های دستگاه موسیقی در موسیقی پس از اسلام.[۶]

ـ شماره گذاری مطالب.

ـ در بازی ها و سرگرمی ها از جمله در جدول های کلمات و بازی با کلمات.

ـ بیان طالع اشخاص. این جنبه از کاربردحروف ابجد فاقد ارزش علمی است و بیشتر جنبۀ خرافی دارد. از جملۀ این خرافات آن است که برای این حروف ارزش جادویی و طلسمی قائل اند.

حروف ابجد در زبان ارمنی

زبان ارمنی شاخه ای مستقل از گروه زبان های هند و اروپایی و زبان رسمی جمهوری ارمنستان و منطقۀ قره باغ در قفقاز جنوبی است و در سایر مناطق جهان نیز، در میان ارمنیان ساکن در آن نواحی رواج دارد. در ایران، زبان ارمنی به منزلۀ زبان اقلیتی دینی در کنار دو زبان فارسی و عربی در مدارس ویژۀ ارمنیان تدریس می شود.

مبدع خط ارمنی مسروپ مقدس، ملقب به مسروپ ماشتوتس، در قرن پنجم میلادی است. ماشتوتس روحانی ای بود که حروف الفبای ارمنی را به قصد درک ساده تر مفاهیم کتاب مقدس برای ارمنیان ابداع کرد. پیش از ابداع خط ارمنی، ارمنیان متون مذهبی و نیز مکاتبات خود را به دو زبان آشوری و یونانی می نوشتند.[۷] مسروپ ماشتوتس برای گرجی ها هم، به منظور درک مضامین کتاب مقدس، حروف الفبا ابداع کرد.

از آنجایی که ارمنستان کهن مناطقی وسیع از آناتولی یا شرق ترکیۀ کنونی و قفقاز را در بر می گرفت لذا زبان ارمنی به دو گویش اصلی تقسیم می شود که هریک از آنها شامل گویش هایی فرعی هستند. یکی از این دو گویش ارمنی شرقی یا آرِوِلاهایرِن[۸]است که عمدتاً در روسیه، قفقاز و ایران به آن تکلم می کنند و دیگری گویش ارمنی غربی یا آرِومداهایرِن[۹] که عمدتاً در ارمنستان غربی یا آناتولی شرقی واقع در ترکیۀ کنونی، ایالات متحده، اروپا، لبنان و سوریه به این گویش حرف می زنند. زبان ارمنی از لحاظ تاریخی نیز به دو گویش تقسیم می شود یکی ارمنی باستان یا گرابار[۱۰] و دیگری ارمنی جدید یا آشخارهابار.[۱۱] مسروپ ماشتوتس کتاب مقدس را به ارمنی باستان ترجمه کرد[۱۲] و زبان ارمنی جدید گویشی است که امروزه ارمنیان در محاورات روزمرۀ خود به آن تکلم می کنند.

منظور از حروف ابجد ارمنی ارزش عددی حروف در این زبان است. نظام اعداد ارمنی نظامی تاریخی از شماره هاست که در زبان ارمنی قدیم استفاده می شده. امروزه، در زبان ارمنی، از نظام اعداد هندی(به شکل اعداد در زبان های اروپایی) استفاده می شود.

سلسله اعداد ارمنی با بهره گیری از گروهی از حروف بزرگ الفبای ارمنی تنظیم شده است. در این نظام، نمادی برای عدد صفر وجود ندارد.[۱۳] حروف ابجد ارمنی برای مطالعۀ متون کهن ارمنی و نیز بیان برخی از تاریخ ها سودمند است.

مسروپ مقدس ۳۶ نشانه را برای حروف الفبای ارمنی در نظر گرفت و از آنجایی که صاحب منصبی روحانی بود لذا الفبای ارمنی را با حرف Ա،معادل حرف آ در فارسی، که حرف اول کلمۀ آسدواتز[۱۴] به معنی خداوند است آغاز کرد و با حرفՔ، معادل ک فارسی، که حرف اول کلمۀ کریستوس[۱۵] به معنی مسیح است به پایان رساند. دو حرف Օ، معادل اُ فارسی و Ֆ، معادل ف فارسی، را بعداً از زبان های دیگر وارد زبان ارمنی کردند. به همین خاطر، در جدول حروف ابجد ارمنی، این دو حرف دارای ارزش عددی نیستند؛ برای مثال، ارزش عددی یا ابجد کلمۀ هایاستان،[۱۶] به معنی ارمنستان، می شود:

Հ ۷۰+ Ա ۱+ Յ ۳۰۰+ Ա ۱+ Ս ۲۰۰۰+ Տ ۴۰۰۰+ Ա ۱+ Ն ۴۰۰= ۶۷۷۳

و ارزش عددی کلمۀ ایران[۱۷] به حروف ابجد ارمنی می شود:

Ի ۲۰ +Ր ۵۰۰۰ +Ա ۱+ Ն ۴۰۰= ۵۴۲۱

دو حرف Օ، معادل اُ فارسی و Ֆ، معادل ف فارسی در زبان ارمنی نبوده در قرن دوازدهم وارد این زبان شده و پیش از آن، به جای حرف Օ از حروف ترکیبی ԱՎ (آو) و به جای حرف Ֆ از حرف Փ (پ) استفاده می کردند.[۱۸] ارزش عددی این دو حرف در نظام ابجد کنونی نیز به همین صورت است؛ یعنی، ارزش عددی حرفՕ، معادل (اُ) فارسی، در حروف ابجد ارمنی برابر با ارزش عددی ԱՎ، معادل (آو) در فارسی و ارزش عددی حرف Ֆ، معادل (ف) فارسی، برابر با ارزش عددی Փ، معادل (پ) فارسی است.