فصلنامه فرهنگی پیمان شماره ۵۷
تاریخ هشتاد ساله آلیک،تنها روزنامه ارمنی زبان ایران
آرا ه.اوانسیان
انگیزۀ بنیان گذاری و راز تداوم هشتادسالۀ روزنامۀ آلیک[۱] را صرفاً باید در روحیۀ ایثار ویژه ای جست و جو کرد که در قشری زحمتکش و روشنفکر از فعالان ملی ـ اجتماعی جامعه متجلی است، روحیه ای مبتنی بر ایمانی ناب که سرمنشائی آرمان گرایانه دارد و با تجلی در نسل ها آنها را به گام برداشتن در مسیری اجتماعی و میهن دوستانه وامی دارد. بقای آلیک خود گواه صادق و گویای این مدعاست. این نشریه در شرایط پراکندگی جهانی ارمنیان و با توجه به محدودۀ جغرافیایی ـ فرهنگی خاص، بدون برخورداری از پشتیبانی مالی دولتی و تنها با تکیه بر حسن نیت و همیاری های مردمی و درآمد حاصل از آگهی های بخش خصوصی و چاپخانۀ تحت مالکیت روزنامه در شصت سال اخیر همچنان در زمرۀ معدود نشریات ارمنی زبان خارج از ارمنستان باقی مانده است.
ارائۀ سال شمار و شرح چگونگی تأسیس آلیک مستلزم مرور مختصر حیات سیاسی ـ اجتماعی جامعۀ ایران و ارمنیان آن (به ویژه، مطبوعات ارمنی زبان ایران) در دو دهۀ پیش از تأسیس آلیک است.سال های ۱۲۹۹ ـ ۱۳۰۹ش (دهۀ ۱۹۲۰ ـ ۱۹۳۰م) را می توان از نظر تحولات بین المللی و داخلی مرحلۀ دوم از دوران تاریخی جدیدی قلمداد کرد که ایران در مسیر تاریخ معاصر خود گام در آن نهاده بود.
مرحلۀ نخست، یعنی دو دهۀ اول قرن بیستم میلادی، با تکوین جنبش مشروطیت، عملیات گوناگون نظامی و سیاسی، استقرار نظام پارلمانی و پیامدهای ناشی از آن همراه بود و صفحۀ نوینی را در تاریخ معاصر ایران گشود. در دهۀ نخست این مرحله نام « یپرم خان» (داویدیان)، انقلابی زبده و باتجربۀ ارمنی تبار، در عملیات نظامی جنبش مشروطیت به گونه ای شایان درخشید و بر برج یادبود دوستی و همبستگی پایدار قوم ارمن با برادران ایرانی خود جاودانه حک شد.
دهۀ دوم قرن بیستم میلادی مرحلۀ گذار تاریخی بود. نظام نوپای مشروطه بار دیگر تحت نفوذ تدریجی سیاست بازی های گروه گرایانۀ خاندان های وابسته به دربار قرار گرفت که به صورت پنهان از سوی دولت های بزرگ خارجی پشتیبانی می شدند. این امر به ضعف روزافزون حکومت مرکزی، هرج و مرج اقتصادی ـ اجتماعی و زوال نظام سلطنتی، که قدرت آن به دست نظام مشروطه محدود شده بود، انجامید. ادامۀ این اوضاع نابسامان اجتماعی با فقر عمومی، که ارمغان جنگ جهانگیر اول بود، به نهایت خود رسید.
با پایان یافتن جنگ جهانی اول (۱۹۱۸م)، به ویژه با شروع دهۀ ۱۹۲۰م، جامعۀ جهانی پای به مرحلۀ نوینی نهاد و شرایط اجتماعی ـ اقتصادی و سیاسی ـ نظامی جدیدی بر ملت های گوناگون تحمیل شد. پیامد این وضعیت جهانی در منطقه عبارت بود از تحولاتی مهم در جوامع کشورهای مستقل، نیمه مستقل و مستعمرۀ مجاور ایران که به تدریج به ایران نیز سرایت کرد. جمهوری های نوپا و تازه استقلال یافتۀ قفقاز، از جمله جمهوری ارمنستان، استقلال دو سالۀ خود را (۱۹۱۸ ـ ۱۹۲۰م) از دست دادند و بار دیگر تحت سلطه و انقیاد روسیه درآمدند که پس از انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷م به اتحاد جماهیر شوروی تغییر یافته و با نظام فراگیر حزب کمونیست رهبری می شد. عصر پادشاهی سلاطین عثمانی ترکیه نیز به پایان رسید و نظام جمهوری در آن کشور برپا شد. سرزمین های عربی خاورمیانه هم با شکست عثمانی تحت قیمومت دولت های فاتح غربی درآمدند.
در ایران، نظام سلطنتی خاندان قاجار فروپاشید و رضاخان، سردار سپه (فرماندۀ کل ارتش)، با تکیه بر اریکۀ شاهی سلسلۀ پهلوی را بنیان نهاد و خود را شاه ایران اعلام کرد و با وجود مجالس شورای ملی و سنا، که از جنبش مشروطه به یادگار مانده بودند، نظامی استبدادی با مرکزیتی مطلقاً فردی بر سراسر کشور حاکم شد.
در این اوضاع و احوال، ارمنیان ساکن شهرستان ها و روستاهای نواحی مرکزی ایران به علت ناامنی های محلی به سرعت شروع به مهاجرت کردند و در پایتخت و مراکز استان ها ساکن شدند. این موضوع با ورود انبوه مهاجران ارمنی از ارمنستان غربی، که از قتل عام ۱۹۱۵ ـ ۱۹۲۳م ترکیه جان سالم به در برده و به ایران پناه آورده بودند، تشدید شد. بیشتر این مهاجران در شهرهای تبریز، همدان و به ویژه تهران، سکنا گزیدند. تقریباً هم زمان با این اوضاع ورود خیل مهاجران ارمنی و غیر ارمنی از قفقاز به خاک ایران آغاز شد. این گروه از مهاجران به دنبال برپایی نظام کمونیستی در آن خطه راه مهاجرت در پیش گرفتند و با ورود به خاک ایران در مراکز ارمنی نشین و در نهایت در تهران مأوا گزیدند.
در پایان دو دهۀ یاد شده، یعنی با شروع دهۀ ۱۹۳۰م / ۱۳۰۹ش، جامعۀ کوچک ارمنیان تهران تبدیل به مجموعه ای متشکل از مهاجران بومی شهرستان ها و روستاهای اران، مهاجران رانده شده از ارمنستان غربی (شرق ترکیه) و مهاجران و تبعیدیان قفقازی شد که دارای سطوح فرهنگی، رفتارهای اجتماعی، عادات و آداب و رسوم گوناگون و متفاوت از یکدیگر و نیازهای اجتماعی روزافزون از قبیل مدرسه، مراکز مذهبی، اماکن عمومی و انجمن ها، نشریات و مطبوعات ارمنی زبان بودند.
از اواخر قرن نوزدهم میلادی نیاز به وجود نشریات ارمنی زبان در جامعۀ کم جمعیت ارمنیان آن روز تهران احساس می شد. بر این اساس، نخستین نشریۀ ارمنی زبان چاپ ایران، یعنی هفته نامۀ شاویق[۲] (کوره راه)، به مدت سه سال از ۱۸۹۴ ـ ۱۸۹۷م / ۱۲۷۳ ـ ۱۲۷۶ش، در تهران به چاپ رسید. ناشر و صاحب امتیاز این هفته نامه در دورۀ اول آندریاس بیگ نظریان بود و سردبیری آن را نیز در دورۀ اول هووهانِس خان ماسحیان[۳] (مساعد السلطنه) و سپس ورتانِس پاپازیان،[۴] رمان نویس و روزنامه نگار پرسابقه، بر عهده داشتند.
دومین نشریۀ ارمنی زبان ایران، هفته نامۀ آستق آرِوِلیان[۵] (ستارۀ شرقی)، از ۱۸۹۶م در تهران شروع به کار کرد و ۲۶ شماره از آن به چاپ رسید. مؤسس، صاحب امتیاز و سردبیر اسمی این هفته نامه مارکار مارکاریان بود اما در اصل سردبیری آن را سقراط خان گلوفیان برعهده داشت. زیاده روی این دو هفته نامه در طرح مسائل و مشکلات درونی جامعۀ ارمنیان تهران زمینۀ ایجاد تنش و برخوردهای مداوم بین آنها را فراهم ساخت و مشکلات مالی چاپ و نشر نیز مزید بر علت و سرانجام منجر به تعطیلی تقریباً هم زمان هر دو نشریه شد.
شرح مبسوط تاریخچۀ جراید ارمنی زبان ایران در فاصلۀ زمانی ۳۷ سالۀ بین هفته نامۀ شاویق (۱۸۹۴م) و آلیک (۱۹۳۱م) خارج از موضوع این سال شمار و موضوعی است که به کرات در مآخذ مکتوب فارسی و ارمنی منعکس شده. بنابراین، در این نوشتار تنها به بررسی نشریات چاپ تهران، که طی ۳۷ سال مذکور به طور موقت منتشر شده اند، اکتفا می کنیم.پس از تعطیلی هفته نامه های شاویق و آستق آرِوِلیان وقفه ای حدوداً پانزده ساله در انتشار مطبوعات ارمنی زبان تهران پیش آمد. در نتیجه اخبار مربوط به رویدادهای جنبش مشروطه و فعالیت های ارمنیان طی سال های ۱۹۰۰ ـ ۱۹۱۰م / ۱۲۷۹ ـ ۱۲۸۹ش را باید در نشریات چاپ تبریز و جلفای اصفهان جست و جو کرد.
از ۱۹۱۲م بار دیگر چاپ نشریات ارمنی زبان در تهران شروع شد که به ترتیب سال انتشار عبارت اند از:
ـ دو هفته نامۀ آرشالویس[۶] (شفق) (۱۹۱۲م). مدت انتشار: شش ماه (ارگان حزب داشناکسوتیون)، صاحب امتیاز: آرسن (خان) میکائیلیان، سردبیران: هووسپ هُوانسیان (ه.اِلمار) و زورا ساگینیان.
ـ هفته نامۀ آراوود[۷] (صبح) (۱۹۱۹ـ۱۹۲۰م)، تعداد: هفتاد شماره (دومین ارگان حزب داشناکسوتیون)، سردبیر: هووسپ هُوانسیان.
ـ دو هفته نامۀ فکاهی ـ انتقادی بوبوخ[۸] (لولو) (۱۹۲۰ ـ۱۹۳۳م)، وابسته به جریان فکری چپ ، سردبیر: هایک گاراگاش. این نشریه بعدها به صورت هفتگی منتشر شد.
ـ هوریزون[۹] (افق) (۱۹۲۰م)، گاهنامۀ وابسته به نهضت چپ، مدت انتشار: یک سال، صاحب امتیاز: هاروتیون پطروسیان (ه. جرماک)، سردبیر: سیمون سیمونیان.
ـ ایرانی آشخاتاوور[۱۰] (رنجبران ایران) (۱۹۲۰ـ۱۹۲۱م)، وابسته به جریان فکری چپ ، صاحب امتیاز: هاروتیون پطروسیان. این نشریه ابتدا به صورت هفته نامه و بعدها یک روز در میان به چاپ می رسید. از ۱۹۲۱ ـ ۱۹۲۳م نیز با عنوان رنجبران ایران به زبان فارسی منتشر شد.
ـ هفته نامۀ نورگیانک[۱۱] (حیات نو) (۱۹۲۲ـ ۱۹۲۷م)، صاحب امتیاز: استپان خانبابیان و سپس وارطان هُوانسیان، سردبیر: اونیک مخیتاریان. نورگیانک پس از مدتی یک روز در میان به چاپ می رسید. این نشریه با وجود اینکه مانند آرشالویس و آراوود ارگان حزبی بود اما رویه ای میانه رو ـ بی طرف را دنبال می کرد و بنا به توصیه و پیشنهاد ایشخان هووسپ آرغوتیان، سفیر کبیر وقت جمهوری ارمنستان در تهران، پس از تعطیلی آراوود و هوریزون، که رویه ای خصمانه نسبت به هم در پیش گرفته بودند، به چاپ رسید. نور گیانک به صورت شرکت سهامی تأسیس شد با وجود این به علت ضعف اقتصادی در ۱۹۲۷م از انتشار بازایستاد.
ـ گاقاپار[۱۲] (عقیده) (۱۹۲۵ ـ ۱۹۲۷م)، نشریۀ اجتماعی، سیاسی و ادبی، صاحب امتیاز: آ. بِگیان، سردبیر: آ. قازاریان، هدف این نشریه، که یک روز در میان به چاپ می رسید، عبارت بود از ترغیب ارمنیان پراکنده در جهان (در این مورد ارمنیان ایران) به تبعیت از مرام فکری حاکم در ارمنستان شوروی نوپا.
طی سال های ۱۹۲۷ ـ ۱۹۳۱م نشریه ای به زبان ارمنی در تهران منتشر نشد در ۱۹۳۱م/۱۳۱۰ش هفته نامۀ آلیک آغاز به کار کرد که در ادامه تنها به ذکر سال شمار مشروح آن خواهیم پرداخت و از بررسی دیگر نشریات منتشر شده در طی هشتاد سال اخیر، همچنین نشریات کنونی صرف نظر خواهیم کرد.
در سال های پایانی دهۀ ۱۹۲۰م مرحوم آرسن (خان) میکائیلیان، که از فعالان ملی ـ اجتماعی ارمنیان ایران و از یاران مشروطه طلب یپرم خان سردار بود، با تلاشی پیگیر « باشگاه جوانان ارمنی» را در تهران تأسیس کرد که مجهز به تالار اجتماعات، کتابخانه و بوفه بود. این باشگاه پس از مدت کوتاهی تبدیل به محل ملاقات و رفت و آمد افراد بسیاری از اقشار مختلف با طرز فکر و اندیشه های گوناگون شد که در اجتماعات مختلف و سخنرانی های متنوع باشگاه شرکت می کردند و اصولاً رفت و آمد به این باشگاه سرگرمی رایج اقشار تحصیل کردۀ آن دوران به شمار می رفت.
در این سال ها روبِن دِرمیناسیان (ملقب به روبن پاشا)، [۱۳] از چهره های فعال سیاسی ـ اجتماعی ارمنی، که به طور موقت به ایران آمده بود و در تهران به سر می برد، روشنفکران ارمنی تهران را تشویق به چاپ نشریه ای کرد که زندگی جامعۀ ارمنیان ایرانی را منعکس سازد تا از این طریق جوامع ارمنی دیگر کشورها دربارۀ آنان اطلاع حاصل کنند چراکه ذهنیت آنها دربارۀ ایران و ارمنیان ایرانی تنها براساس خبرهای اتفاقی ای شکل گرفته بود که از طریق نامه های پراکنده و معدود در نشریات محلی آنان منتشر می شد. این فکر در محافل ارمنیان تهران بازتاب گسترده ای یافت و در جلسات عمومی باشگاه جوانان مطرح شد. گردانندگان باشگاه نیز با تأیید این پیشنهاد تصمیم به چاپ نشریه ای به زبان ارمنی گرفتند.
هووسِپ هُوانسیان، پنجمین سردبیر آلیک، در خاطرات خود در این خصوص می نویسد:
« آن زمان انجمن تصمیم به چاپ یک نشریه گرفت و به این منظور جلسات عمومی مشورتی برگزار شد، سنت زیبایی که از گذشته های دور آمده بود و برای شروع هر کار مهم و جدید یا حل مسئله ای پراهمیت قبل از اتخاذ تصمیم نهایی انجمن محلی ارمنیان مجمع مشورت عمومی تشکیل می داد و از میزان آمادگی افکار عمومی و نظریات جامعه کسب اطلاع می کرد. این شیوه سه فایده داشت: اول اینکه اولیای امور جامعه در راهی کاملاً مردم سالارانه گام برمی داشتند، دوم اینکه بر پشتیبانی طرفداران موضوع مورد نظر تکیه می کردند و سوم آنکه در جلسات مشورتی عمومی جوانب گوناگون موضوع مطرح شده روشن و زمینۀ اجرایی آن نیز فراهم می شد. افسوس که این سنت در حال حاضر[۱۴] به کلی از بین رفته است» [۱۵]
آرسِن میکائیلیان، که از معتمدان جامعۀ ارمنیان تهران بود و در نهاد های دولتی نیز اعتباری در خور داشت، پیگیر موضوع چاپ نشریه شد. به موازات پیگیری های او دوستان همفکرش نیز، در طی هجده ماه، امکانات و زمینۀ اولیۀ شروع کار را فراهم کردند.
در مرحلۀ اول امتیاز هفته نامۀ نورگیانک، که انتشار آن در ۱۹۲۷م / ۱۳۰۶ش متوقف شده بود، به نام دکتر وارطان هُوانسیان، که قبلاً نیز دومین صاحب امتیاز نورگیانک بود، برای نشریۀ آلیک، تجدید اعتبار شد. امتیاز مستقل به نام روزنامۀ آلیک طی سال های بعد صادر شد. بدین ترتیب، هفته نامۀ آلیک در ۱۹۳۱م /۱۳۱۰ ش، با حداقل امکانات و بودجه ای بالغ بر ۱۶۰۰ تومان تأسیس شد.
پایه گذاران آلیک عبارت بودند از: دکتر هاروتیون استپانیان، دکتر وارطان هُوانسیان، هووسِپ تادئوسیان، یقیشه ایشخانیان، استپان خانبابیان و هامبارسوم گریگوریان. این گروه در سال های نخست انتشار آلیک، به ویژه، در پنج سال نخست امور اداری آن را بر عهده گرفتند.
هیئت تحریریۀ نشریه نیز به این ترتیب انتخاب شدند: هووسِپ هُوانسیان (ه. اِلمار): مدیر هیئت تحریریه (سردبیر) و مسئول اخبار جراید داخلی، هووسِپ تادئوسیان: دبیر، آلکسان هُوانسیان: مسئول بخش مطالعات تاریخی ـ اجتماعی و هامبارسوم گریگوریان (آهنگ ساز): مسئول بخش هنری ـ ادبی. اما پیش از شروع انتشار هفته نامه هووسِپ هُوانسیان از سمت خود استعفا داد. وی، که روزنامه نگار و سردبیری پرسابقه و زبده بود و در نشریات آراوود تبریز و تهران، آرشالویس و نورگیانک فعالیت کرده بود و با نشریات چاپ قفقاز نیز همکاری مستمر داشت، از ابتدای جلسات مشورتی تأسیس نشریه در باشگاه جوانان ارمنی با پیشنهاد چاپ نشریۀ جدید مخالفت ورزیده بود. دلیل مخالفت وی آن بود که اولاً در شرایط اختناق سیاسی ـ اجتماعی حاکم چاپ نشریه ای ملی ـ سیاسی را منطقی نمی دانست و ثانیاً معتقد بود که باید حداقل بودجۀ شش ماه نشریه پیشاپیش تأمین شود تا نشریه به سرنوشت آراوود آرشالویس و نورگیانک دچار نشود. وی پس از انصراف از مدیریت هیئت تحریریه گه گاه با نوشتن مقالاتی در تفسیر اخبار منتشر شده در جراید فارسی زبان با نشریۀ نوپای آلیک همکاری می کرد. با استعفای هُوانسیان، هووسِپ تادئوسیان به جای وی به سمت سردبیری منصوب شد.
شناسنـامۀ هفتـه نـامۀ آلیـک
آلیـک از ۲۲ مـارس ۱۹۳۱م ـ ۳ دسامبـر ۱۹۳۴م به صورت هفتگی به چاپ می رسید. نخستین سردبیر آن هووسِپ تادئوسیـان بود که حدود پنج سال (۱۹۳۱ ـ ۱۹۳۵م) در این سمت باقی ماند. در مدت سردبیری وی چاپ نشریه از حالت هفتگی به صورت یک روز در میان درآمد. نخستین صاحب امتیاز آلیک، دکتر وارطان هُوانسیان، حدود بیست سال از ۲۲ مارس۱۹۳۱ ـ ۱۰ژوئیۀ۱۹۵۱م عهده دار این مسئولیت بود. از ۱۹۳۱ـ ۱۹۳۴م آلیک هر هفته در چهار صفحه به چاپ می رسید که در این مقطع مجموعاً ۱۷۵ شماره از آن منتشر شد. حق اشتراک ماهیانه در شروع کار سه قران، برای خارج از کشور پنج فرانک و قیمت تک فروشی آن یک قران بود.
در سرمقالۀ نخستین شمارۀ آلیک می خوانیم:
« آلیک با درک عمیق و وظیفه و تعهد سنگینی که تقبل کرده قدم در جایگاه نشر افکار می گذارد، اگرچه پیمودن این راه در حد غیرممکن دشوار باشد. تولد آن نیز دشوار و حاصل هجده ماه تلاش بی وقفه و پردغدغه بود.سرنوشت تلخ جامعۀ ارمنی از دیرباز چنین بوده و سرگذشت قهرمانان افسانه های کهن ارمنی همواره دشوار و غیرممکن جلوه کرده است.و نیز آگاهیم که پیشانی هیچ روزنامه نگار متعهدی در قبال مسائل اجتماعی نزد ما با تاج برگ جاه و افتخار مزین نشده است. با وجود این همچنان اعتقادی اساسی به این امر داریم که آلیک در شرایط دشوار کنونی ملزم است تا در حد توان خود در ارتقای سطح فرهنگی ارمنیان ایرانی مفید واقع شود». [۱۶]
دفتر اداره و هیئت تحریریۀ نشریه در خیابان لاله زار تهران، در مجاورت مطب دکتر وارطان هُوانسیان، واقع بود[۱۷] اما پس از انتشار هفت شماره، از ۹ مه ۱۹۳۱، دفتر هیئت تحریریه به خیابان قوام السلطنه (۳۰ تیر کنونی)، ساختمان شمارۀ ۲۷، طبقۀ دوم انتقال یافت.
مرحوم پِتو گریگوریان، مسئول حسابداری آن سال ها، در خاطرات خود می گوید:
«… درست سی سال پیش بود. در خیابان قوام السلطنه کنونی، کمی بالاتر از سفارت مصر، در طبقۀ بالای یک ساختمان دو طبقه اتاقی، برای هیئت تحریریه اجاره شده بود. کلیۀ اثاثیۀ تحریریه عبارت بود از یک میز، یک صندلی، به علاوۀ یکی دو صندلی زهوار دررفته که از باشگاه جوانان ارمنی به امانت گرفته شده بود، یک چراغ نفتی، یک قوری و یک کوزۀ گلی. بقیه، بی شک، عبارت بودند از مجلات و کتاب ها و غیره که اجزای همیشگی هر دفتر تحریریه است». [۱۸]
گریگوریان در ادامۀ خاطراتش می گوید:
«… به خاطر دارم روزی مرحوم هووسِپ تادئوسیان به خاطر خرج های سنگینی که کرده بود به شدت مورد انتقاد قرار گرفته بود. خرج سنگین عبارت بود از چند قرانی که برای کرایۀ درشکه پرداخته بود تا مطالب را زود به چاپخانه برند و فرم های چاپ شدۀ آمادۀ تصحیح را به هیئت تحریریه برگردانند! ». [۱۹]
در پایان سال اول انتشار، یعنی از ۲۲ مارس ۱۹۳۲م، مسئولیت چاپ و انتشار نشریه به یکی از مسئولان آلیک به نام استپان خانبابیان محول شد. در ادامۀ خاطرات پِتو گریگوریان می خوانیم:
«… در اینجا به جاست به این نکته اشاره کنم که مرحوم استپان خانبابیان در آن سال ها مغازۀ کوچکی در خیابان نادری داشت که قالیچۀ کوچکی نیز در آن بود. هرگاه آلیک در تنگنای مالی قرار می گرفت این قالیچه برای چند روز به گرو گذاشته می شد تا مبلغی پول در اختیار یوسیف اووانوویچ[۲۰] (دوستان صمیمی هووسِپ تادئوسیان او را به این اسم صدا می زدند) تهیه شود». [۲۱]
از ۸ سپتامبر ۱۹۳۲م تا میانۀ ژانویۀ ۱۹۳۵م محل دفتر هیئت تحریریه مدام در حال جا به جایی بود. نخست به ساختمان شمارۀ ۲۲ در خیابان علاء الدوله (فردوسی کنونی) منتقل شد. پنج ماه بعد به طبقۀ فوقانی باشگاه جوانان ارمنی در خیابان قوام السلطنه، چهار راه وزارت جنگ ( تقاطع خیابان های سرگرد سخایی و ۳۰ تیر کنونی) نقل مکان کرد و بعد از مدتی بار دیگر به ساختمان شمارۀ ۲۷ در همسایگی سفارت مصر (موزۀ آبگینۀ کنونی) برگشت. این وضعیت تا ژانویۀ ۱۹۳۵م ادامه یافت و پس از آن مدتی نسبتاً طولانی در بالاخانۀ چاپخانۀ مدرن، واقع در خیابان پستخانه (اکباتان شرقی کنونی)، که از بدو انتشار آلیک چاپ آن را بر عهده داشت، مستقر شد.
نشریه به تدریج دچار تنگنای اقتصادی شد و ناچار به کمک های مالی دوستداران نشریه، که به صورت سنت درآمده بود، متکی شد، وضعیتی که طبیعتاً نمی توانست مدتی طولانی ادامه یابد. بنابراین، هیئت مدیرۀ نشریه مادۀ خودکفایی اقتصادی را در اساسنامۀ نشریه گنجاند و تصمیم گرفته شد که نشریه پس از گذراندن یک دورۀ آمادگی از لحاظ اقتصادی به صورت مستقل درآید.
براساس این تصمیم مگردیچ مگردیچیان، که مدیر داخلی چاپخانۀ مدرن متعلق به فردیناند سیمونیان بود، با پرداخت ماهیانه هفتاد تومان به هیئت تحریریه انتشار آلیک را برعهده گرفت که تعهدی سنگین بود زیرا وی ملزم شد تا درآمد و هزینه های نشریه را به صورت منظم درآورد، ملزومات کار چاپ و کاغذ را به موقع فراهم سازد و پرداخت به موقع حقوق اعضای هیئت تحریریه و چاپخانه را برعهده گیرد. مگردیچیان به تدریج موفق به انجام این کار شد. وی در گام بعدی به قول قدیمی خود عمل کرد و پس از بهبود وضع مالی نابسامان هفته نامه آن را یک روز در میان منتشر ساخت و نام مگردیچیان به منزلۀ ناشر در بالای صفحۀ نخست نشریه درج شد و هیئت تحریریه نیز به بالاخانۀ چاپخانۀ مدرن انتقال یافت.
چاپ یک روز در میان آلیک (۱۷ژانویۀ۱۹۳۵ ـ ۳۱ دسامبر۱۹۴۰م)
از ۱۷ژانویۀ ۱۹۳۵م (اواخر ۱۳۱۴ش)، آلیک حدود شش سال به صورت یک روز در میان و با عنوان نشریۀ یک روز در میان ملی، اجتماعی، سیاسی و ادبی آلیک، در ۸۷۵ شمارۀ چهار صفحه ای، منتشر شد. در این دوره نشریه صبح روزهای یکشنبه، سه شنبه و پنجشنبه به چاپ می رسید و شنبه ها تعطیل بود.
این تغییر در دورۀ آخر سردبیری هووسِپ تادئوسیان صورت گرفت. وی فعالیت خود را تا ۲۶ آوریل ۱۹۳۶م ادامه داد و در طی این مدت ۳۴۹ شماره از نشریه را تهیه و تنظیم کرد. در پایان کار وی اطلاعیه ای در صفحۀ اول شمارۀ ۲۶ آوریل ۱۹۳۶م با این مضمون به چاپ رسید:
«اطلاعیه، امور نشریۀ آلیک از شمارۀ مورخ ۲۸ آوریل به وسیلۀ هیئت تحریریۀ جدید انجام خواهد شد.، هیئت تحریریۀ آلیک». [۲۲]
از این تاریخ یرواند هایراپتیان، که فارغ التحصیل رشتۀ حقوق از چکوسلواکی بود، عهده دار سمت سردبیری شد و حدود یک سال و نیم در این سمت باقی ماند.
از ۲۳ سپتامبر ۱۹۳۷م تا آخرین روزهای اوت ۱۹۴۱م (احتمالاً تا ۲۸ اوت)، مقارن ورورد نیروهای متفقین به خاک ایـران، ادارۀ نشریـه را آندره دِراوهانیـان (آ. آموریان)، سومین سردبیر آلیک، به عهده گرفت. در دوران سردبیری وی آلیک به صورت نشریۀ مسلسل هر روز منتشر می شد.
داجات بوغوسیان،[۲۳] که در آن سال ها ادارۀ امور داخلی چاپخانۀ مدرن را بر عهده داشت، دربارۀ وضعیت هیئت تحریریه در بالاخانۀ چاپخانه می نویسد:
«… چند ماه قبل از آمدن من به تهران انتشار یک روز در میان آلیک شروع شده بود. نشریه در محل ساختمان نیمه مخروبه و مفلوک قبلی در خیابان پستخانه[۲۴] قرار داشت که از دو بخش تشکیل شده بود. در بخش پشتی، در محلی تاریک و نمور شبیه زندان، ماشین چاپ مانند یک زندانی صبور قرار گرفته بود. دو بخش جلویی عبارت بود از دو باب مغازۀ رو به خیابان که بخش حروف چینی و صحافی چاپخانه در آن برپا شده بود و مغازه های مذکور روی آب انبار قرار داشتند. به این محلۀ شهر برق کافی نمی رسید و به این علت چرخ بزرگ دستگاه چاپ با نیروی بازوان قوی دو کارگر زحمت کش می چرخید و کاری طاقت فرسا و شاق بود. حروف چین ها و بقیۀ کارگران و اعضای تحریریه ناچار بودند در زیر نور کم سوی چراغ های نفت سوز کار کنند. مرحوم فردیناند سیمونیانس، مالک چاپخانه، شخصی بسیار محترم و موقر بود و از حامیان نشریه به حساب می آمد که از اولین روز انتشار سعی و همکاری بی دریغ خود را برای بقا و توسعۀ نشریه نشان داده بود. وی تمام تلاش خود را برای دریافت برق به کار بست ولی نتیجه ای حاصل نشد. سال ها بعد از آن هنگامی که آن کوچۀ خاکی به یکی از فعال ترین خیابان های زیبای شهر، یعنی خیابان اکباتان، تبدیل شده بود چاپخانه های مستقر در خیابان پستخانۀ آن روزها نیز از این نعمت علم و دانش بهره مند شدند.
چند کلمه نیز دربارۀ بالاخانۀ آن ساختمان که محل استقرار به اصطلاح هیئت تحریریه بود: این واحد طبقۀ رو به شمال محقری بود که از بدو تأسیس از نور آفتاب محروم مانده بود و مجموعاً سه اتاق کوچک داشت که یکی از آنها به صورت مکمل به حروف چین ها اختصاص داشت. اتاق دوم دفتر صاحب چاپخانه بود و اتاق کوچک سوم هم دفتر ناظم چاپخانه، یعنی مرحوم مگردیچ مگردیچیان، بود و هم محل کار اعضای هیئت تحریریه و هم مدیر چاپ و نشر؛ یعنی، در اتاق کوچکی که مساحت آن به سختی دوازده متر مربع می شد میزهای نامنظم چاپخانه، سردبیر نشریه و مسئول امور داخلی و انتشارات قرار گرفته بودند. خیلی زود میز کوچکی نیز به این مجموعه اضافه شد و به مترجمی که برای همکاری دعوت شده بود اختصاص یافت. وظیفۀ او این بود که کلیۀ مطالب چاپی را قبلاً ترجمه کند و به دایرۀ تفتیش جراید و سانسور بفرستد تا مطابق دستوری که در آن دوران صادر شده بود بازرسی، حک و اصلاح شوند.
گرد و خاک و سر و صدای درشکه ها و خودروهای باری که از کوچه عبور می کردند، اجازۀ گشودن پنجره را نمی داد. هوای گرم و دم کردۀ تابستان فضای آن اتاق کوچک مسقف به شیروانی را تبدیل به هیمۀ آتش می کرد و در هوای سرد زمستان نیز دود سیگار و بوی گاز ذغال سنگ فضای اتاق هیئت تحریریه را غیر قابل تحمل می ساخت. کف اتاق با خشت نامرغوب فرش شده بود و کارگر ساختمان را مجبور می کرد که در تابستان و زمستان آب به کف اتاق بپاشد تا بتواند آنجا را جارو کند… ». [۲۵]
روزنامۀ صبح آلیـک (۳ ژانویۀ۱۹۴۱ ـ ۱سپتامبر۱۹۶۰م)
از جمعه، ۳ ژانویۀ ۱۹۴۱م آلیک تبدیل به روزنامۀ صبح شد و با این منوال تا پایان اوت ۱۹۶۰م به صورت روزنامه ای چهار صفحه ای انتشار یافت (حدود ۵۶۵۰ شماره، از شمارۀ ۱۰۵۱ ـ ۶۷۰۰). در آن سال ها کلیۀ روزنامه های کشور بدون تعطیلی و در تمام روزهای هفته چاپ می شدند. بنابراین، نخستین شمارۀ روزنامۀ آلیک در روز جمعه منتشر شد. با وجود این همچنان در روزهای شنبه روزنامه به چاپ نمی رسید.
آندره دِر اوهانیان (آ. آموریان)، در خاطرات خود می گوید:
«… فکر کردیم آلیک را به صورت روزنامه منتشر کنیم. واروس بابایان[۲۶] با مگردیچ مگردیچیان، که ناشر آلیک به شمار می رفت، به توافق رسید که چاپخانۀ دیگری برای چاپ روزنامه در نظر گرفته شود. ساختمانی واقع در خیابان فردوسی، رو به روی ساختمان اُپرا[۲۷] اجاره و چاپخانه و دفاتر کار در آن مستقر شد. [۲۸]
اتاق سردبیر چسبیده به اتاق باریکی بود که اعضای تحریریه در آن کار می کردند. اتاق دیگری نیز، که مانند اتاق قبلی اتاقک تنگ دیگری در جوارش بود، به حسابدار و ناشر اختصاص یافت. طبقۀ همکف نیز جایگاه ماشین چاپ و استقرار حروف چین ها شد». [۲۹]
مانوئل ماروتیان،[۳۰] از اعضای آلیک، می نویسد:
«… آلیک در اتاقی سرد و تاریک واقع در [خیابان] قوام السلطنه متولد شد. در چاپخانۀ سیمونیانس در اکباتان تعمید یافت، جوانی اش را در چاپخانه ای که حامل بار سنگین دلنگرانی های مدیر خود، یعنی مگردوم،[۳۱] بود طی کرد…». [۳۲]
«… دفتر تحریریۀ آلیک در آن وقت در انتهای خیابان فردوسی، در ساختمانی نیمه ویران، که رو به روی ساختمان نوبنیاد اما محکوم به تخریب اُپرا واقع بود، قرار داشت. اتاقی به منزلۀ دفتر تحریریه در نظر گرفته شده بود، که بخش حرفچین ها در طبقۀ تحتانی آن قرار داشت. اتاقکی در جلوی دفتر در خدمت مترجمان بود و یک اتاق نیز در اختیار ناشر روزنامه قرار داشت. آندره آموریان سردبیر ما بود. من بودم همراه با آرسِن مامیان و زاوِن قازاریان. در اتاق دیگر داجات بوغوسیان، مدیر تدارکات و مگردیچیان، که صاحب چاپخانه و ناشر روزنامه بود، کار می کردند. اصل موضوع را نباید فراموش کرد، یعنی حروف چین ها. سورِن یکی از آنها بود که از بدو تولد آلیک تا کنون[۳۳] بدون درنگ کار می کند. همین طور آوِدیسیان که حروف چینی ماهر و استاد در کار خود بود. دیگری پانوس بود، روزنامه فروش سر به زیرِ پیر و خمیده ای که تا امروز آلیک ها را زیر بغل خود گرفته و در کوچه پس کوچه های تهران پرسه می زند. آلیک و پانوس گویی معنایی مترادف یافته و یکسان شده اند. زیرا عصر هنگام که مردم از سرکار به منزل برمی گردند می پرسند: ,پانوس نیامده؟، یعنی آلیک را آورده اند؟ جا دارد پانوس ها و سورِن ها در زمرۀ قهرمانان گمنام انگاشته شوند که تا به امروز متواضعانه در راه چاپ و نشر و توزیع روزنامه تلاش می کنند. خوانندگان آلیک هم از جنس سورِن ها، پانوس ها و دایی ناتان های متین و سربه زیر هستند. منظورم خوانندۀ راستین است نه کسانی که صفحۀ َآگهی های فوت را ورق می زنند…». [۳۴]
جنـگ جهـانی دوم
دو سال پس از شعله ور شدن جنگ جهانی دوم (سپتامبر ۱۹۳۹م)، در ساعت ۴ بامداد ۲۵ اوت ۱۹۴۱م، قوای نظامی متفقین هم زمان از شمال، غرب و جنوب وارد خاک ایران شدند. در ۱۶ سپتامبر ۱۹۴۱م رضا پهلوی استعفای خود را به مجلس شورای ملی ارائه داد و امور سلطنت را به پسرش، پهلوی دوم، محول کرد.
از سپتامبر ۱۹۴۱م مسئولیت هیئت تحریریۀ روزنامه در مدتی محدود بر عهدۀ مانوئل ماروتیان گذارده شد. وی، که در اصل بازیگری هنرمند و کارگردان باسابقۀ تئاتر بود، در مقالۀ « یک خاطرۀ کوچک» با روحیه و قلمی هنرمندانه اوضاع اجتماعی و جو حاکم بر تهران را در سال های جنگ جهانی دوم چنین توصیف کرده است:
«… جنگ با شدت مهیبی ادامه داشت.تهران به شهر جهان وطن ها مبدل شده بود. دیگر لعبتک ها به انگلیسی سخن می گفتند! بد گمانی و بی اعتمادی بر فراز کافه فیروز و بودیونی و خانه به خانه بال گشوده بود. آندره ( آ. آموریان) بنا به دلایلی استعفا داد. او در حبس بود و مرا به جای وی گمارده بودند. کِری[دایی]، یعنی سرکیس هاروتونیان، به منزلۀ مصحح متون به جمع ما پیوست. روزگار سخت و سنگینی بود. به غیر از کار سنگین سردبیری مسئولیت های دیگری نیز بر شانه های ضعیف من فشار می آوردند و من متوجه نبودم که زیر بار چه مسئولیت سنگینی قرار دارم. توطئه های زیادی در بیرون در حال اتفاق بود. توطئه هایی نیز در حول و حوش آلیک چرخ می زد. با وجود این، با سماجت پا سفت کرده بودیم و روزنامه هر روز به طور مرتب، منتشر می شد». [۳۵]
در نیمۀ اول ۱۹۴۲م، هووسِپ هُوانسیان (ه. اِلمار)، روزنامه نگار مجرب و باسابقه، مسئولیت سردبیری روزنامه را تقبل کرد و به منزلۀ پنجمین سردبیر آلیک مسئولیت سنگین ادارۀ روزنامه را در سال های طوفانی جنگ دوم جهانی و پس از آن، که آکنده از کشمکش های اجتماعی، سیاسی و بازتاب های درون اقلیتی آن بود، تا ۱۹۴۸م به دوش کشید. در دورۀ اول سردبیری هووسِپ هُوانسیان دو تن از مترجمان جوان، آرسِن مامیان و زاون قازاریان، که با روزنامه همکاری می کردند، به صورت تمام وقت به جمع هیئت تحریریه پیوستند (آرسِن مامیان تمام زندگی خود را وقف آلیک کرد، هم در متن کار و هم به منزلۀ همکار جانبی و در سال های بعد نیز مدتی مسئولیت تحریریه را عهده دار شد. ویژه نامۀ چهلمین سالگرد تأسیس آلیک را نیز او منتشر کرد).
در این دوره همچنین دکتر اونیک ساهاکیان و آلبرت برناردی، که در آن سال ها دانشجوی رشتۀ حقوق دانشگاه تهران بودند و نیز نویسندۀ تازه کار و خوش قریحه ای به نام هاکوپ کاراپتیان، که تازه از تبریز به تهران آمده بود، همکاری خوبی را با روزنامه شروع کردند (کاراپتیان بعدها به امریکا مهاجرت کرد و با نام هاکوپ کاراپنتس رمان نویسی معروف شد). [۳۶]
در پی اغتشاشات حاکم بر کشور در جنگ جهانی دوم، تهران در آذر۱۳۲۱ش (۸ دسامبر۱۹۴۲م) در آستانۀ جنگ شهری قرار گرفت و در نتیجه قوام السلطنه، نخست وزیر وقت، چاپ کلیۀ جراید کشور را موقتاً ممنوع کرد و تنها به خبرنامۀ رسمی دولتی اجازۀ انتشار داد. این وضعیت تا پایان تهیه و تصویب قانون جدید مطبوعات از سوی مجلس به طول انجامید. انتشار آلیک نیز به پیروی از این اوضاع متوقف و بار دیگر از ۵ مارس ۱۹۴۳م (نیمۀ اسفند ۱۳۲۲ش) از سر گرفته شد.
جنگ جهانی دوم در ۹ مه ۱۹۴۵م خاتمه یافت و فردیناند سیمونیانس چاپخانه دار بار دیگر به انتشار روزنامۀ آلیک و چاپ آن در چاپخانۀ مدرن اهتمام ورزید.
هووانِس شاهیجانیان، که در آن سال ها تکنسین ماهری در امور چاپ و سرپرست حروف چین های چاپخانۀ مدرن بود، در مقالۀ «پیشرفت های بخش حروف چینی آلیک» می نویسد:
«… علی رغم آنکه یک دهه از تأسیس آن [آلیک] می گذشت ولی به دلایل اقتصادی و غیره کماکان از داشتن چاپخانه ای مستقل محروم و دستخوش هوی و هوس های این و آن چاپخانه دار می شد.
از ۱۹۴۱م، آلیک به مدت چند سال در چاپخانۀ کارون (خیابان فردوسی) چاپ شد.
… حروف چینی روزنامه در آن سال ها چه وضعی داشت؟ حروف دستی و بیشتر آنها کهنه و غیر قابل مصرف و تعدادشان ناقص بود. برای حفظ فواصل بین سطور به جای شپون های سربی از تکه های مقوا استفاده می کردیم که فرسوده شده بودند و حروف از کنارۀ آنها بیرون می ریختند و دردسر مضاعفی را برای حروف چین ها ایجاد می کردند و علاوه بر آن بهانه ای برای بگو مگوهای نا مطبوع به دست می دادند. در نهایت، حروف دچار چنان وضعی شدند که دیگر روزنامه به سختی خوانده می شد. این مهم ترین دلیلی بود که بر مبنای آن هووسِپ هُوانسیان[۳۷] به ما سفارش کرد تا از روز اول ژانویۀ ۱۹۴۵م کلیشۀ عنوان روزنامه را، که تنها مایملک شخصی روزنامه در آن چاپخانه بود، همراه خود برداریم و به چاپخانۀ مدرن برگردیم، جایی که حروف آن وضعیت نسبتاً خوبی داشتند.
روزنامه سه سال نیز به یمن وجود چاپخانۀ مدرن موجودیت خود را حفظ کرد اما مجموعه حروفی که در آن چاپخانه در اختیار روزنامه قرار داشت نیز به غیر از فرسودگی پر از کم و کسری بود و به سختی صفحات روزنامه را پر می کرد و چنانچه پس از بسته شدن کلیۀ صفحات، خبری مهم در آخرین لحظه برای چاپ در آن شماره می رسید به ناچار با چند نوع حروف گوناگون چیده می شد». [۳۸]
از اواخر ۱۹۴۷م لئون کلانتریان به مدیریت انتشار روزنامه گمارده و با موافقت مدیریت روزنامه سفارش خرید محمولۀ جدیدی از حروف چاپی به زبان ارمنی داده شد.
از اول ۱۹۴۸م آلیک در چاپخانۀ فرانسوا ملک کرم،[۳۹] واقع در کوچۀ گوهرشاد خیابان نادری (خیابان جمهوری، رو به روی هتل نادری) و با استفاده از بخش حروف چینی شخصی روزنامه به چاپ رسید. شاهیجانیان در این خصوص می نویسد:
«… پس از سه سال ماندن در آنجا [چاپخانۀ مدرن] در اواخر ۱۹۴۷م جنب و جوش در اطرافیان روزنامه محسوس شد. منتظر اتفاقاتی شدیم که دیر هم نشد.
روزی آقای لئون کلانتریان، مسئول نشر روزنامه، نزد حروف چین ها آمد و اعلام کرد که حروف جدیدی از بیروت خریداری شده و به تهران رسیده است و هم اکنون در انبار تجارت خانۀ آقای نشان مِصِریان قرار دارد. لبخند رضایت بر چهرۀ حضار نشست. خوشحالی ما در آن لحظه قابل وصف نیست. حق هم داشتیم چون اولاً از آن حروف کهنه خلاص می شدیم و ثانیاً نشریه صاحب بخش حروف چینی شخصی خود می شد.
آن روز را به وضوح به خاطر دارم که روزنامه باید برای نخستین بار در بخش حروف چینی شخصی خود، مستقر در چاپخانۀ فرانسوا ملک کرم، که اکنون کلاً در اجارۀ روزنامه بود، حروف چینی و چاپ می شد. با وجود آنکه از چند هفته قبل در روزهای تعطیل نیز جمع شده و کارهای اولیۀ چیدن و مرتب کردن حروف جدید را انجام داده بودیم و آن روز هم هر یک از آشنایانی که به بخش حروف چینی آمدند تا جایی که توانستند کمک کردند با این حال روزنامه زودتر از ساعت دوازده چاپ نشد. اگر اشتباه نکنم شب سال نو بود. مرحوم آرشاویر کازانچیان ( از متصدیان آلیک) در آن ساعت شب برای ما، که در چاپخانه کار می کردیم، برنامه ای شبیه ضیافت ترتیب داد. اولین سخن گوی مجلس هم خودش بود که در پایان صحبت هایش آرزو کرد روزی آلیک صاحب چاپخانۀ شخصی شود». [۴۰]
ششمین سردبیر آلیک، داجات بوغوسیان، در ۱۹۴۹م، مشغول فعالیت شد (دورۀ سردبیری وی به مدت شش سال از ۱۹۴۹ ـ ۱۹۵۵م ادامه یافت).
از تاریخ ۹ مه ۱۹۵۰م آلیک صاحب ماشین چاپ شخصی و دیگر ملزومات چاپی شد. از این تاریخ به بعد هیئت تحریریه بخش انتشاراتی و چاپخانه در یک ساختمان استیجاری واقع در خیابان نادری شمارۀ ۱۶ (انتهای بن بست آلیک کنونی) به هم پیوستند. هووانِس شاهیجانیان در این مورد می نویسد:
«… سه سال از مالکیت بخش حروف چینی گذشته بود اما این کافی نبود چون هنوز راه زیادی را در پیش داشتیم. زمزمه هایی دربارۀ پیشنهاد خرید چاپخانه وجود داشت. به تجربه قابل پیش بینی بود که این آرزو نیز باید به زودی عملی شود. در مه ۱۹۵۰م (۱۳۲۹ش)، بخش حروف چینی را به ساختمان کنونی منتقل کردیم که ماشین چاپی خریداری شده از چاپخانۀ طلوع به ضمیمۀ حروف ارمنی و لاتین و دیگر ملزومات چاپی در آنجا قرار داشت.یک تُن حروف سربی، که قبلاً از بیروت خریداری شده بود، فرسوده شده و تقریباً غیرقابل استفاده شده بود. دیری نگذشت که کریم آزادی، تاجر لوازم چاپ، سفارش خرید ماتریس های حروف ارمنی را داد و آلیک مشتری عمدۀ تجارت خانۀ وی شد. به لطف او انبار چاپخانه با حروف جدید پر شد و از دغدغۀ کمبود حروف آزاد شدیم». [۴۱]
امتیاز انتشار روزنامه، پس از فوت دکتر وارطان هُوانسیان، از ۱۱ ژوئیۀ ۱۹۵۱م به دکتر آرداشِس بابالیان (دومین صاحب امتیاز آلیک) واگذار شد. وی تا اوت ۱۹۵۹م (هنگام مرگ) عهده دار این مسئولیت بود.هووسِپ هُوانسیان (ه. اِلمار) از ۲۳ ژوئیۀ ۱۹۵۵م (۱۳۳۴ش) بار دیگر سردبیری روزنامه را پذیرفت و کمی بیش از سه سال، یعنی تا ۵ سپتامبر ۱۹۵۸م، در این سمت باقی ماند.در بیست و پنجمین سال تأسیس آلیک، یعنی در ۱۹۵۶م، با خرید ساختمان استیجاری محل استقرار روزنامه، سرانجام آلیک صاحب ساختمانی تحت مالکیت خود شامل بخش های هیئت تحریریه، حسابداری، انتشارات، کتابخانه، چاپخانه، انبار و تالار اجتماعات شد.بـا استعفای هووسِـپ هُوانسیان، در ۱۹۵۸م، مسئولیت تحریریه به آنوشاوان گریگوریان، هشتمین سردبیر آلیک، سپرده شد که تا میانۀ ۱۹۶۰م عهده دار این مسئولیت بود.
در ۱۹۵۸م چاپخانه آلیک به دو دستگاه ماشین حروف چینی لاینوتایپ و یک دستگاه ماشین چاپ مسطح پرسرعت مجهز شد. شاهیجانیان می نویسد:
«…اول ژوئیۀ ۱۹۵۹م (تابستان ۱۳۳۸ش) بود که مهندس متخصص دستگاه های حروف چینی لاینوتایپ اعلام کرد که دستگاه ها راه اندازی شده و آماده بهره برداری اند. در یک آن اعضای هئیت تحریریه و افراد دیگری که در دفتر روزنامه حضور داشتند به چاپخانه سرازیر شدند تا دستگاه های حروف چینی و حروف ریز جدید را ببینند. برای غافل نماندن از اوضاع، سریعاً به آنها پیوستم. در میان شورو شعف همگانی آنوشاوان گریگوریان، مسئول هیئت تحریریه، به چشم می خورد که برای تجهیز چاپخانه آن همه زحمت کشیده بود و از یک سال قبل مدام نوید این واقعه خوش را به ما داده بود. در آن روز آرزوی دیرین او و دوستان متعددش به واقعیت پیوسته بود. وی در جو حاکم بر آن جمع با خوشحالی در جلوی دستگاه نشست و دنبال حروف به خصوص روی صفحۀ کیبورد گشت. سرانجام با کمک بنده سطر مورد نظر وی برای قالب ریزی حروف سربی آماده شد و پس از آنکه عملیات چیدمان قالب های حروف و قالب ریزی خودکار به پایان رسید جملۀ مورد نظر وی که یک پیام تهنیت آمیز بود به منزلۀ نخستین تولید دستگاه جدید خوانده شد.هفتۀ بعد، یعنی در ۷ ژوئیه، دستگاه لاینوتایپ به صورت منظم کار می کرد و اینجانب، نویسندۀ سطور حاضر، به سمت اولین استفاده کنندۀ آن برای حروف چینی مفتخر شدم». [۴۲]
نهمیـن سردبیر آلیک، دکتر باغدیک میناسیانس،[۴۳] از میانۀ۱۹۶۰م تا اوایـل۱۹۷۱م (۱۳۳۹ش ـ ۱۳۴۹ش)، قریب یازده سال، عهده دار سمت سردبیری روزنامه شد. در ۱۹۶۰م نیز دکتر رُستُم استپانیان صاحب امتیاز روزنامه شد و از شمارۀ ۱۱ ژوئیۀ ۱۹۶۰م نام وی با همین عنوان در روزنامه درج شد.
روزنامۀ عصر آلیـک (۱ سپتامبر ۱۹۶۰م)
از اول سپتامبر ۱۹۶۰م (اواسط شهریور۱۳۳۹ش) زمان انتشار روزنامه از صبح به عصر تغییر یافت و هفته ای شش شماره از آن به استثنای روزهای تعطیل و جمعه ها به سردبیری دکتر باغدیک میناسیانس منتشر شد.
ماهنامه آلیـک (۱۹۶۱م ـ۱۹۶۳م)
ماهنامۀ آلیک از ۱۹۶۱م در ۳۶ شمارۀ پیاپی انتشار یافت. این ماهنامه شامل بخش های ادبی، جامعه شناسی، تفسیر ماهانۀ سیاسی، هنری، علمی و فکاهی بود. سردیبر این ماهنامه نورایر پاهلاوونی و اعضای هئیت تحریریه عبارت بودند از: ساموئل ساروخانیان،[۴۴] هرایر خالاتیان، هارپیک تمرزیان و خاژاک دِر گریگوریان، که از سال دوم انتشار ماهنامه به جمع هئیت تحریریه پیوست.
با تجهیز چاپخانه به ماشین چاپ خودکار پرشتاب از شنبه ۳۰ اکتبر ۱۹۶۵م روزنامه در هشت صفحه، با قطعی کوچک تر از گذشته و با عنوان دو رنگ به چاپ رسید.
ساختمان جدید آلیـک
طی ۱۹۶۶ـ۱۹۶۷م عملیات اولیۀ ساخت بنای جدید روزنامه، که از سال ها قبل برنامه ریزی شده بود، آغاز شد. این ساختمان مدرن، که مجهز به کلیه تأسیسات و امکانات رفاهی بود، در مجاورت چاپخانه و هئیت تحریریه، در دو طبقه و یک طبقه نیمه همکف بنا شد و با ساخت آن هئیت تحریریه، انتشارات، حسابداری، دفاتر، کتابخانه، تالار اجتماعات و چاپخانه به محل ساختمان جدید انتقال یافت. نقشۀ ساختمان کار رُستُم وُسکانیان، مهندس، آرشیتکت و استاد دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران، بود و مهندسی سازۀ آن به دست مهندس آندرانیک آندریاسیان و تحت نظارت مهندس نشان پیرومیان صورت گرفت. تأسیسات تهویه و گرمایش مرکزی نیز به دست مهندس خاچاتوریان طراحی شد. لازم به ذکر است که کلیۀ کارشناسانی که از آنها نام بردیم به صورت افتخاری در این طرح شرکت کردند.
در سرمقاله شمارۀ ۱۷ فوریۀ ۱۹۶۸م (بهمن ۱۳۴۶ش)، با عنوان « درهای خانۀ نوبنیاد آلیک به روی شما گشوده می شوند» چنین می خوانیم:
«…. آلیک پایداری و پیشرفت کرده است. این نتیجۀ اندیشه و منشی آکنده از روح زندگی و روش کار غیرانتفاعی، شفاف، سازنده و پیگیرانه بوده و از این رهگذر جایگاهی در خور در بین مطبوعات ارمنی زبان پراکنده در جهان کسب کرده و در طی ۳۸ سال پایداری و تداوم بقای خود پیشرفتی مستمر داشته، هم از لحاظ کیفی و محتوایی و هم دست یازی به خانه ای در اختیار خود. آلیک به صورت هفته نامه شروع به کار کرد، به نشر سه شماره در هفته رسید و سپس موفق به انتشار روزنامه شد. با وسعت بخشیدن تدریجی به قطع نشریه توانست تعداد صفحات را بیفزاید و به صورت روزنامۀ هشت صفحه ای عصر درآمد. از امکانات ناچیز چاپی به چاپخانه ای مستقل و امروزین و از مرکزی استیجاری به ملکی شخصی و اکنون به خانه ای سه طبقه و مجهز به کلیۀ امکانات دست یافت. آنچه ذکر شد گویای توسعه و ارتقای کمی و کیفی آلیک بود و گواه آن خانۀ نوبنیاد آلیک است که درهایش را بر روی شما می گشاید». [۴۵]
بر بالای صفحۀ نخست شمارۀ مذکور اطلاعیه ای با این مضمون دیده می شود:
« روز بازدید عمومی به مناسبت بازگشایی خانۀ نوبنیاد آلیک
روز ۸ فوریۀ ۱۹۶۸م، از ساعت۱۰ ـ۱ و از ساعت ۴ ـ ۸ عصر، مقدم کلیۀ بازدیدکنندگان را گرامی می داریم».
در تابستان همان سال ضیافتی نیز در تالار اجتماعات روزنامه به این مناسبت و با حضور مسئولان دولتی، اعضای شورای خلیفه گری ارامنه و مسئولان کانون های مختلف برگزار شد.
مجلۀ دو هفتگی آلیـک جوانان
شمارۀ نخست مجلۀ دو هفتگی آلیک جوانان در ۲۶ نوامبر ۱۹۶۹م، در روز جشن سالیانۀ روز نوجوانان، که از چند سال پیش هر ساله از سوی روزنامه برگزار می شد، انتشار یافت و در اختیار حاضران قرار گرفت.
انتشار نشریۀ جوانان و نوجوانان در مطبوعات ارمنی زبان ایران تازگی داشت. پیش از آن نشریات ویژۀ کودکان منتشر شده بود اما جای نشریه ای خاص ردۀ سنی جوانان و نوجوانان همیشه خالی بود. به همین دلیل این مجلۀ دو هفتگی با استقبال بسیار خوبی در مدارس ارمنیان رو به رو شد. مطالب گوناگون مجله را خود نوجوانان علاقه مند در کانون مطبوعاتی وابسته به روزنامه تهیه می کردند. سردبیر آن ژیرایر غریبیان، روزنامه نگار فعال آن دوره، بود که قبلاً نیز (از تاریخ ۱۱ اکتبر ۱۹۶۵م) موفق شده بود به صورت هفتگی نصف یکی از صفحات داخلی (سپس دو نیم صفحه) را به نوشته های نوجوانان اختصاص دهد و به این ترتیب، نوجوانان ادب دوست و اهل قلم را گرد هم آورد.
این نشریه تا پایان ۱۹۷۸م، مصادف با اعتصاب ۶۲ روزۀ مطبوعات ایران، منتشر شد. ژیرایر غریبیان از ۱۹۶۹م ـ ۱۹۷۵م سردبیری نشریه را بر عهده داشت.ژرژ ماردیروسیان، آموزگار با سابقۀ مدارس و دستیار کارگردان، مصحح مجله بود. او در سال های بعد به هئیت تحریریۀ روزنامه پیوست و تا پایان عمر یار و همراه دلسوز هئیت تحریریه باقی ماند.
پس از ۱۹۷۵م، سرپرستی آلیک جوانان را نخست سایات بابومیان و سپس میشا هایراپتیان بر عهده گرفتند.دکتر باغدیک میناسیانس، در ۱۹۷۱م، به علت بیماری از سمت سردبیری استعفا داد و سرپرستی هئیت تحریره برای مدتی به اوشین سورنیان (دهمین سردبیر آلیک) محول شد.اما از ۲۲ مارس ۱۹۷۱م آرسن مامیان (یازدهمین سردبیر آلیک)، محقق و روزنامه نگار قدیمی، به این سمت برگزیده شد.
در ۱۹۷۱م، در تهران و دیگر شهرهای ارمنی نشین از جمله تبریز، اصفهان، رشت و قزوین مراسم چهلمین سال انتشار آلیک برگزار شد و در ۱۹۷۲م ویژه نامۀ چهلمین سال انتشار آلیک، شامل خاطرات و مقالات دست اندرکارن و سردبیران سابق روزنامه، به چاپ رسید. در طی دوران مسئولیت آرسن مامیان ده هزارمین شماره روزنامۀ آلیک منتشر شد (در ۱۲ ژانویۀ ۱۹۷۲م).
پس از آرسن مامیان مدتی سرپرستی هئیت تحریریه را خاژاک دِر گریگوریان تقبل کرد. وی، که تحصیلات عالی خود را در خارج از ایران به پایان رسانده و سپس به ایران برگشته بود در مدت کوتاه سرپرستی هئیت تحریریه خدمات شایانی در راه ارتقای کیفی روزنامه ارائه داد اما خیلی زود به دانشکدۀ زبان و ادبیات اصفهان دعوت شد و از سرپرستی روزنامه کناره گیری کرد. او دوازدهمین سردبیر روزنامه بود. در میانۀ ۱۹۷۳م داجات بوغوسیان بار دیگر به سمت سردبیری روزنامه منصوب شد و طی ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴م به منزلۀ سیزدهمین سردبیر آلیک هئیت تحریریه را سرپرستی کرد. از ۱۹۷۴ ـ ۱۹۷۶م، آندره در اوهانیان (آ. آموریان)، که پیش تر نیز سردبیر روزنامه بود، به سمت سردبیری ارشد روزنامه منصوب شد (چهاردهمین سردبیر).
مطالعۀ آلیک در دهۀ۱۹۷۰م بیانگر آن است که خاطرات مکتوب، مقالات تحقیقی، پاورقی های دنباله دار و سفرنامه های نسل های گذشته بیش از دیگر مطالب روز جلب نظر می کنند. در اخبار خارجی چاپ شده در این دهه نیز اخبار نوید دهندۀ بیداری تدریجی و تلاش عمومی برای تثبیت هویت قومی ـ ملی در جامعۀ جمهوری شوروی ارمنستان، در آن سال های سکون در جوامع اتحاد جماهیر شوروی، به صورت مسلسل به چشم می خورند.
در ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸م نورایر پاهلاوونی، به منزلۀ پانزدهمین سردبیر آلیک، عهده دار سمت سردبیری ارشد روزنامه شد.
آرمن داویدیان، که در رشتۀ ادبیات، دستـور زبان و نگارش زبان ارمنی تجربۀ خوبی داشت، در ۱۹۷۶م به جمع مجلۀ دو هفتگی آلیک جوانان و دو سال بعد، در ۱۹۷۸م، به هئیت تحریریۀ روزنامۀ آلیک پیوست و از آن تاریخ تاکنون با پشتکار و دقت موشکافانۀ کم نظیری مسئولیت فرسایندۀ تصحیح مطالب چاپی را در روزنامه و دیگر انتشارات مؤسسه آلیک با همکاری دیگر دستیاران خود، از جمله آناهیت دِر استپانیان، بر عهده دارد. [۴۶]
در ۱۹۷۸م، جنبش ضد امپریالیستی علیه نظام حاکم در ایران شروع و خیلی زود با رهبـری روحانی معظم در تبعید، حضرت آیت الله خمینی، به انقلاب اسلامی ملت ایران علیه نظام شاهنشاهی تبدیل شد و با پیروزی نهایی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ش (فوریۀ ۱۹۷۹م) رژیم سلطنتی در ایران فرو پاشید. از ۷ نوامبر ۱۹۷۸م ـ ۷ ژانویۀ ۱۹۷۹م آلیک به اعتصاب ۶۲ روزۀ مطبوعات ایران در مخالفت علیه اعمال حکومت نظامی و ممنوعیت آزادی بیان به بهانۀ « درج اخبار و مطالب تحریک آمیز» پیوست و پس از برچیده شدن حکومت نظامی و پایان یافتن اعتصاب مطبوعات از ۸ ژانویۀ ۱۹۷۹م انتشار آن از سر گرفته شد.
در فاصله بین سال های ۱۹۷۸ ـ ۱۹۸۰م هرایر خالاتیان سمت سردبیری ارشد روزنامه را برعهده گرفت (شانزدهمین سردبیر).
خالاتیان با گروه های ملی و مبارز، که دارای پیشینۀ فعالیت سیاسی علیه نظام بودند، آشنایی نسبتاً خوبی داشت و نارضایتی های عمده و فراگیر جامعه و همچنین ماهیت مسائل بین المللی منطقه را به خوبی می شناخت. بنابراین، روزنامه را از قالب سخن گویی صرف دربارۀ مسائل درون اقلیتی بیرون آورد و آن را به تریبونی هم صدا با حرکت جامعه مبدل ساخت و کوشید تا با انتشار صفحات ضمیمه به زبان فارسی به صورت مستمر (در بیشتر موارد) خواست های اجتماعی، فرهنگی، قومی و سیاسی اقلیت ارمنیان ایرانی و همچنین تلاش هایی را که ارمنیان در راه تحقق آرمان های اجتماعی و توسعه و رونق اقتصادی ایران به ثمر رسانده بودند به گوش مسئولان امور برساند و در مسیر احقاق حقوق آنان گام بردارد.
در نیمۀ اول دهۀ ۸۰ میلادی، روزنامه بنا به رسالت و در حد امکانات خود هشیارانه به اطلاع رسانی دربارۀ تبلیغات بیگانه و نامأنوسی پرداخت که در لباس حفاظت از منافع و حقوق اقلیت ارمنی به درون جامعۀ ارمنیان ایران نفوذ کرده بود و به طرز مرموزی دست به تفرقه افکنی و ایجاد نفاق می زد.در این دوره، شیوۀ کار هیئت تحریریه نیز تغییر یافت و بر خلاف گذشته، رویۀ انتخاب مطالب برای درج در روزنامه از سوی سردبیر ارشد کنار گذاشته و این کار به مسئولان صفحات و ستون های مختلف محول شد و مطالب انتخابی با موافقت نهایی سردبیر به چاپ می رسید.
پایان تابستان ۱۹۸۰م مصادف شد با جنگ تحمیلی هشت سالۀ عراق علیه ایران. از این تاریخ به بعد صفحات روزنامه به طور گسترده به انعکاس اخبار جبهه های جنگ در غرب و جنوب غرب کشور اختصاص یافت و تجلیل از سربازان ارمنی، که دوشادوش دیگر برادران ایرانی خود در جبهه های نبرد به ایثار جان خود می پرداختند و اخبار مربوط به تلاش صنعتگران و پزشکان ارمنی و دست اندرکاران دیگر زمینه های خدماتی در پشت جبهه ها در سر خط اخبار روزنامه قرار گرفت.از دیگر وقایع مربوط به این سال ها مشکلات پیش آمده در خصوص فعالیت مدارس اقلیت ها بود که نارضایتی شدیدی را در بین اقشار گوناگون جامعۀ ارمنی ایجاد کرده بود. در نتیجه، روزنامه اخبار مربوط به اقدامات مسئولان شورای خلیفه گری را به منظور برطرف ساختن این مشکلات به صورت مشروح به اطلاع خوانندگان می رساند.
نام مهندس آلبرت عجمیان به منزلۀ صاحب امتیاز و مدیر مسئول جدید روزنامۀ آلیک از ۷ مه ۱۹۸۰م در شناسنامۀ روزنامه درج شد (وی چهارمین صاحب امتیاز آلیک است). در نتیجۀ تصمیمی که در این دوره گرفته شد مسئولیت ها و وظایف سردبیر و مدیر بخش انتشارات مؤسسۀ آلیک ادغام و از ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳م مدیریت نشر و سردبیری روزنامه به ادوارد یریتسیان، هفدهمین سردبیر آلیک، محول شد.
از اوایل ۱۹۸۰م به علت فرسودگی قالب های ماشین آلات حروف چینی و حروف ریزی لاینوتایپ و دشواری امکان تعویض و سفارش وسایل جدید به علت جنگ و محاصرۀ اقتصادی، که وضعیت اقتصادی دشواری را به وجود آورده بود، ناچار صفحات داخلی روزنامه را با ماشین تحریر دستی حروف چینی و برای بخش های بعدی صفحه بندی و چاپ آماده می کردند. این روش ها و دستگاه ها به تدریج در صنعت چاپ کنار گذاشته شد و تکنیک نوین را جایگزین آنها کردند.
از ۱۹۸۲م ـ ۱۹۸۶م سالنـامه دیـواری آلیک به صورت غیر مسلسل منتشر شد که تهیۀ آن را آزاد آبکاریان به عهده داشت.هجدهمین سردبیر آلیک ادوارد قهرمانیان بود که از مارس۱۹۸۳م تا پایان سپتامبر ۱۹۸۴م، به مدت ۱۹ ماه، مدیریت نشر و سردبیری روزنامه را بر عهده داشت و پس از آن بار دیگر سمت های سردبیری و مدیریت چاپ و انتشار تفکیک شدند.از اواخر ۱۹۸۵ واروش آوانسیان مدیریت امور چاپ و نشر روزنامۀ آلیک را بر عهده گرفت که تا به امروز در این سمت باقی است.
از جمله همکاران آلیک، که شایسته است از آنان یاد کنیم، شماری از مدیران چاپ و نشر روزنامه اند، که پس از لئون کلانتریان (۱۹۴۷م) در دهۀ ۱۹۵۰م وظیفۀ مدیریت چاپ و انتشارات آلیک را عهده دار بوده اند. این همکاران عبارت اند از: هامبارتسوم دِردِریان، سروژ کوتانچیان، آرمناک ملیک آبراهامیان،[۴۷] سیساک آراکلیان، سامسون پولادیان، آندرانیک خدابخشیان (بابومیان)، نورایر مووسسیان، یقیش گالستیان و هراچ ظریفیان. در دهۀ ۱۹۸۰م نیز واراند زووِلیان، زاره مارتیکیان، واروژ ماتئوسیان، واهه منصوریان و فرِد عاشقیان این سمت را بر عهده داشتند. از دیگر همکاران روزنامه باید از مسئولان بخش آگهی در دهۀ ۱۹۶۰م، مرحوم وارتگس ژامهاریان، سیروارد آندریاسیان، ژیزت دراوهان، وارسیک آباد، سونیک باغومیان و اونیک الله وردیان و همچنین از اوفیک داویدیان، آنیک نظریان و بارسیق گاسپاریان، که در بخش حسابداری مشغول به کار بوده اند، نام ببریم.
از عکاس جوان و هنرمند، مرحوم آرا اصلانیان نیز به نیکی یاد می کنیم که در دهۀ ۱۹۹۰م همکاری خوبی با روزنامه داشت.
نام متقدمان آلیک در کتاب هایی که به مناسبت های سالگرد تأسیس روزنامه در سال های پیش به چاپ رسیده مندرج است اما به رسم نکوداشت از برخی کارکنان بسیار قدیمی روزنامه از جمله آرشاک دِر هاکوپیان ـ کشیش زاده، در بخش مدیریت نشر که مقاله هایی نیز در روزنامه به چاپ می رساند و آقایان مخیتار دارمانیان، آرسن الله وردیان و پِتو گریگوریان، مسئولان حسابداری، نام می بریم. از آنجا که بخش اعظم اسناد قدیمی روزنامه موجود نیستند بی شک احتمال جا افتادن نام و عکس برخی از این بزرگواران وجود دارد.
نوزدهمین سردبیر آلیک، نورایر السایان، از اکتبر ۱۹۸۴م تا پایان اوت ۱۹۹۳م وظیفۀ سردبیری ارشد آن را به عهده گرفت.
در ۱۹۸۸م، دو واقعۀ مهم افکار عمومی ارمنیان سراسر جهان را به خود مشغول داشت: واقعۀ جنبش ارمنیان منطقۀ قراباغ کوهستانی برای الحاق مجدد به ارمنستان و زلزلۀ مهیب منطقۀ اسپیتاک،[۴۸] در ارمنستان که شهرهای شمال و شمال غرب آن را ویران ساخت، تلفات و خسارات جانی و مالی سنگینی به این سرزمین کوچک وارد آورد و توجه جهانیان را مدتی طولانی برخود متمرکز ساخت. مدتی بعد جنبش های اجتماعی جمهوری های اتحاد جماهیر شوروی به اوج خود رسید و با فروپاشی آن جمهوری ارمنستان بار دیگر استقلال خود را باز یافت.
مطبوعات ارمنی زبان پراکنده در کشورهای گوناگون جهان همراه با جراید و دیگر رسانه های خبری ارمنستان برای انتشار اخبار این وقایع مهم بسیج شدند. در ایران نیز طی ۱۹۸۸ـ۱۹۹۱م وظیفۀ خبررسانی به جامعۀ ارمنیان ایرانی دربارۀ این وقایع طبیعتاً مسئولیتی سنگین بر دوش روزنامۀ آلیک بود.
در ۱۹۸۹ـ۱۹۹۰م (پس از پایان جنگ هشت سالۀ ایران و عراق) سرانجام چاپخانۀ روزنامه مجهز به ماشین چاپ اُفسِت شد که در نتیجۀ آن کیفیت چاپ روزنامه به طرز چشمگیری بهبود یافت.
از ۱۹۸۹م تا میانۀ ۲۰۰۳م گاهنامۀ ادبی صفحۀ ۴۰۴ به صورت ضمیمۀ روزنامه به اهتمام واهه آرمن (شاعر و مترجم معاصر) تهیه و منتشر شد.
از ۱۹۹۱ ـ ۱۹۹۲م نیـز حروف چینی روزنـامه به تدریج تبدیل به حروف چینی کامپیوتری شد و دیگر دستگاه های لاینوتایپ را کنار گذاشتند.
از سپتامبر ۱۹۹۳م ـ فوریۀ ۱۹۹۴م روزنامه به صورت موقت به وسیلۀ هیئت سه نفرۀ سردبیران، مرکب از هاروت دِر ماردیروسیان، سدا گریگوریان (داویدیان) و گاسپار امیرخانیان اداره شد.
از ۴ مه ۱۹۹۴م ضمیمۀ خاچمروگ (چهارراه)، ویژۀ جوانان، به صورت گاهنامه به همراه روزنامه انتشار یافت. بیستمین سردبیر آلیک، سِدا گریگوریان (داویدیان)، از مارس ۱۹۹۴م مسئولیت سردبیری ارشد روزنامه را بر عهده گرفت و تا پایان فوریۀ ۲۰۰۴م عهده دار این سمت بود.
کلنگ ساختمان مرکز جدید مؤسسۀ آلیک در ۲۹ آوریل ۱۹۹۴م در خیابان شهید محبی طی مراسمی با حضور رهبران حوزه های سه گانۀ مذهبی ارمنیان ایران و دیگر مقامات امور ارمنیان بر زمین زده شد.
از ۱۹۹۵ـ ۱۹۹۸م (۱۳۷۴ـ۱۳۷۷ش) خاژاک دِر گریگوریان دوست و همکار قدیمی روزنامه، که از سرپرستان پیشین تحریریه نیز بود، با وجود بیماری رو به وخامت بار دیگر به جمع هئیت تحریریه پیوست. او، که دارای سابقۀ مثبتی در مبارزات سیاسی ـ اجتماعی بود، حدود دو سال و نیم تا سه سال با مقالات و تفسیرهای پرباری که با نام مستعار «گئورگ» امضا می کرد، ستون سرمقاله و تفسیرهای سیاسی روزنامه را رونق بخشید.
با انتخاب دکتر محمد خاتمی به ریاست جمهوری اسلامی ایران در۱۳۷۶ش/ ۱۹۹۷م جامعۀ مطبوعات زمینۀ وسیع تری برای فعالیت یافت و مقولۀ آزادی قلم از موقعیت بهتری برخوردارشد. در این برهه روزنامۀ آلیک، که انتشارات گوناگون خود را به طور مرتب و در غرفه های مستقل در نمایشگاه های سالانۀ مطبوعات ارائه می داد، به منزلۀ دومین روزنامۀ پرسابقۀ کشور مورد توجه مسئولان و دیگر بازدید کنندگان، بویژه، دانشجویان و جوانان قرارگرفت که از وجود این نشریۀ پرقدمت اقلیت ها در کشور بی اطلاع بودند. در این مقطع دکتر محمد خاتمی، رئیس جمهور و دکتر مهاجرانی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت، نیز با بازدید از غرفۀ آلیک توجه خاصی به فعالیت پرسابقه آن مبذول داشتند.
با توسعۀ روابط عمومی روزنامه در این دوره مقامات سیاسی و غیرسیاسی از جمله کارگزاران علمی، فرهنگی، دانشگاهی، هنری و تجاری، که برای بازدید از جمهوری ارمنستان به ایران می آمدند، به طور معمول از تحریریۀ روزنامه بازدید می کردند و با فعالیت های آن آشنا می شدند. آنان از این طریق از موقعیت اجتماعی ـ فرهنگی جامعۀ ارمنی ـ ایرانی و شیوۀ زندگی و آداب رسوم آنها ذهنیت دقیق تری می یافتند و شناخت بیشتری از فرهنگ رایج در ایران کسب می کردند. این نوع روابط در ارتقای سطح همبستگی و تحکیم هر چه بیشتر مودت دو ملت دوست حائز اهمیت است.
تقویـم گانتـق
مرحوم هُوانس دِر پطروسیان (۱۹۱۲ـ۲۰۰۷م)، معلم پرسابقه و قدیمی مدارس، از ۱۹۶۰م با امکانات شخصی خود، مبادرت به چاپ و انتشار تقویم دیواری گانتق[۴۹] کرد که مانند دیگر تقویم های دیواری ارمنی زبان چاپ ایران جنبۀ سالنامه نیز داشت. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که ادغام سالنامه و تقویم دیواری سنت خاص مطبوعاتی ارمنیان ایرانی است و درجوامع ارمنی دیگر کشورها چاپ سالنامۀ دیواری رواج ندارد.
مرحوم دِر پطروسیان این تقویم را ۳۷ سال متوالی منتشر ساخت و در ۱۹۹۷م امتیـاز انتشار آن را داوطلبانه به روزنامه و مؤسسۀ انتشاراتی آلیک واگذار کرد. نخستین شمارۀ آن پس از این تاریخ (۱۹۹۷م) به دست خود وی و با همکاری نورایر اِلسایان، سردبیر سابق روزنامه، تنظیم و منتشر شد. سپس مسئولیت تهیه و ویرایش این تقویم بر عهدۀ دو تن از فرهنگیان با سابقه، آقایان نورایر شاهنظریان و سارو بابومیان، قرار گرفت و پس از آن نیز، از شمارۀ ۴۸ به بعد (۲۰۰۸ ـ ۲۰۱۲م)، به دست آرا اوانسیان، از اعضای کنونی هیئت تحریریه و با همیاری تنی چند از همکاران روزنامه تهیه و تنظیم می شود.
همکارانی که طی ۱۹۶۰ ـ ۲۰۰۰م در هئیت تحریریه روزنامه فعالیت کرده اند عبارت اند از: آرمن بابایان، روبیگ گرجیان، واهیک گرجیان، آغاسی عزیزیان، خاژاک دِرگریگوریان، شاهن پطروسیان، ساکو ملکونیان، نورایر شاهنظریان، سارو بابومیان، هاروت تِرماردیروسیان، تیگران داویدیان، آرا بولوزیان، گاسپار امیرخانیان، گریگور قازاریان، گارنیک گالستیان (همکار بخش ورزشی)، مارگوش بوغوسیان، آراکس بادالیان، سوقیک بولوزیان، آناهیت فرهادیان، روبینا دِرپطروسیان (قازاریان)، هوریک داویدیان، برسابه آوانسیان، ویکتوریا اوده، سونیک باغومیان، آناهیت هووسپیان، ایوت مارگوسیان و….
افتتاح ساختمان جدید مؤسسۀ آلیک
ساختمان نو بنیاد مؤسسه آلیک در ۲۲ ژوئیۀ ۱۹۹۷م/۳۱ تیر ۱۳۷۶ش طی تشریفاتی خاص به دست عالی جناب آرام اول، رهبر مذهبی ارمنیان حوزۀ دینی سیلیسیه، افتتاح شد.
از ۳۱ اکتبر همان سال کادر هئیت تحریریه، حروف چینی کامپیوتری و صفحه بندی به ساختمان جدید منتقل شدند ولی بخش های اداری، حسابداری و چاپخانه به طور موقت در ساختمان پیشین، واقع در خیابان جمهوری، باقی ماندند.
ساختمان جدید با مساحتی بالغ بر ششصد مترمربع، در سه طبقه، همراه با دو طبقه در زیرزمین و نیز محوطۀ فضای سبز بنا شده و شامل تالار کنفرانس، تالار اجتماعات، دفاتر اداری، کتابخانه، بخش های حروف چینی، ویراستاری، گرافیک، انبار، چاپخانه، هئیت تحریریه، دفاتر سردبیر و سرپرست مؤسسه و دیگر دفاتر انتشارات است.طراحی ساختمـان به دست مهندسان معمار، آلبرت عجمیان و مرحوم کاجونی گراسکیان، صورت گرفت و محاسبـات فنـی آن را مهندس مووسِس عابدیان عهده دار بود. عملیات اجرایی و نظارتی ساختمان را نیز مرحوم باگو ساهاکیان بر عهده داشته است.
در ۲۹ اکتبر ۲۰۰۱م (۱۳۸۰ش) جشن هفتادمین سال تأسیس روزنامه در باشگاه ارامنۀ تهران برگزار شد.
از اول مارس ۲۰۰۴م/۱۱ اسفند ۱۳۸۲ش دِرِنیک ملکیان به منزلۀ بیست و یکمین سردبیر آلیک عهده دار این سمت شد.
در ۲۰۰۶ م (۱۳۸۵ش)،کتاب هفتاد و پنجمین سال آلیک، به زبان ارمنی، در تهران انتشار یافت.
با شروع سال ۲۰۰۶م فعالیت چاپخانۀ آلیک گسترده تر شد و ضمیمه های گوناگون رنگی در روزنامه به چاپ رسید.
در ۲۲ اوت ۲۰۰۶م (۱ شهریور ۱۳۸۵ش) تجهیـزات چاپخـانه به ساختمان جدید منتقل شد و بدین ترتیب پس از هشت سال جدایی بار دیگر کلیۀ واحدها و کارکنان آلیک در یک محل به فعالیت پرداختند.در ۱۸ سپتامبر ۲۰۰۸م (۲۸ شهریور۱۳۸۷ش) سردبیر روزنامۀ آلیک در نخستین گردهمایی جهانی سردبیران رسانه های خبری ارمنی زبان، که تحت عنوان « رابطه با جهان با هوویتی مستقل» در شهرک تزاخگادزور[۵۰] (جمهوری ارمنستان) و در حیطۀ جشنوارۀ سالانۀ « یک قوم ـ یک فرهنگ» بر پا شده بود، شرکت کرد.
در این دوره گاهنامه های ارمنی زبان جدیدی پا به عرصۀ مطبوعات گذاشتند و پایگاه های اینترنتی خبری به زبان ارمنی و فارسی راه اندازی شدند و با روش های متفاوت ویژۀ خود به بررسی و تفسیر مسائل و مشکلات موجود در بطن جامعۀ ارمنی ایران پرداختند. در نتیجه، آلیک با دیدگاهی انتقادی تر و مسئولانه تر به بازتاب مسائل در حال وقوع پرداخت و صفحات روزنامه را بیش از پیش به بازنمایاندن ضعف ها و کمبود های جامعۀ ارمنی و سستی های برخی از مسئولان اختصاص داد که البته علی رغم بروز واکنش های اولیه به تدریج آمادگی پذیرش آرا و عقاید گوناگون در نزد خوانندگان سنتی روزنامه ایجاد شد و زمینه برای برخورد عقاید، پیدایش گوناگونی اندیشه ها و ارائۀ راه حل ها و نظریات نسبتاً جدیدتر فراهم آمد. این رویه در ستون های ویژه نظریات و تماس های خوانندگان به طور مرتب دنبال می شود.
از مارس ۲۰۱۰ م (اسفند ۱۳۸۸ش) انتشار آلیک جوانان از سر گرفته شد. این نشریه که طی ۱۹۶۹ـ ۱۹۷۸م (۱۳۴۸ـ۱۳۵۷ش) به صورت دو هفتگی منتشر می شد، این بار به صورت ماهنامه و در قطعی جدید و کوچک، با رعایت مسائل مورد توجه نوجوانان و جوانان امروزی و با همکاری کادر تحریریۀ جداگانه ای شروع به کار کرد.
در ۱۲ ـ ۱۶ اکتبر ۲۰۱۰م (۲۰ ـ ۲۴ مهر ۱۳۸۹ش) گردهمایی جهانی روزنامه نگاران رسانه های ارمنی در استپاناکرت،[۵۱] مرکز قراباغ کوهستانی، بر پا شد. روزنامۀ آلیک نیز در این گردهمایی شرکت کرد و گزارش سردبیر آن به وسیلۀ نمایندۀ وی قرائت شد. متعاقب آن، در ۱۵ اکتبر، روزنامۀ آلیک در زمرۀ موفق ترین رسانه های خبری ارمنی زبان به دریافت دیپلم رسمی و جایزۀ وزارت دیاسپورا[۵۲] و کنگرۀ جامعۀ جهانی ارمنیان به پاس تلاش پرثمر در حفظ هویت فرهنگی ارمنی نائل آمد.
آلیک در ۲۲ مارس ۲۰۱۱م (۲ فروردین ۱۳۹۰ش) هشتاد ساله شد. سراسر سال ۲۰۱۱م به برگزاری مراسم گوناگون به این مناسبت اختصاص یافت. شماری از انجمن های ارمنی ایران نیز برنامه های مستقلی به این مناسبت ترتیب دادند. از جمله در ۸ آوریل ۲۰۱۱م (۱۹ فروردین۱۳۹۰ش) ارمنیان ایرانی تبار شهر گلندل[۵۳] ایالت کالیفرنیا در مرکز فرهنگی آرارات، وابسته به « اتحادیۀ ورزشی جهانی ارمنیان» (هومِنتمِن)، مراسم بزرگداشت و سخنرانی برپا کردند. مراسم بعدی در ۲۳ اوت ۲۰۱۱م (۲ شهریور ۱۳۹۰ش) به اهتمام وزارت دیاسپورا (در طی هفتۀ بزرگداشت جامعۀ ارمنیان ایران) در تالار کنسرت موسیقی مجلسی « کومیتاس» ایروان برگزار و هیئت تحریریۀ روزنامه به دریافت نشان فرهنگی« هاکوپ مقاپارد»[۵۴] از کتابخانۀ ملی جمهوری ارمنستان نائل شد.
از اواخر تابستان ۲۰۱۱م (۱۳۹۰ش )چاپ ستون مقالات فارسی به صورت هفتگی در روزنامه شروع شد.
در ۴ نوامبر ۲۰۱۱م (۱۳ آبان ۱۳۹۰ش) مراسم اصلی هشتادمین سال انتشار آلیک در محل « باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات» تهران و با حضور جمع کثیری از مهمانان و دست اندرکاران مؤسسۀ آلیک برگزار شد که طی آن جمعی از مسئولان و کارکنان قدیمی روزنامه مورد تجلیل قرار گرفتند و فیلمی نیز دربارۀ تاریخچۀ انتشار آلیک به نمایش درآمد. ادامۀ این مراسم در ۷ نوامبر ۲۰۱۱م، در «باشگاه فرهنگی ـ ورزشی سیپان» تهران برگزار شد.
در خاتمه در ۲۱ نوامبر ۲۰۱۱م (۳۰ آبان۱۳۹۰ش) مراسمی ویژه با حضور مهمانان، دست اندرکار مطبوعات فارسی زبان و مسئولان دولتی در باشگاه ارمنیان تهران، برگزار شد.
قابل ذکر است که کتاب نفیس هشتاد سالگی آلیک، در ۴۲۸ صفحۀ رنگی،[۵۵] چاپ و منتشر شده است.
مراسم پایانی سالگرد روزنامه نیز، در اول دسامبر ۲۰۱۱م/۱۰آذر ۱۳۹۰ش، در باشگاه « آرارات» اصفهان برگزار شد.
منابع:
بوغوسیان، داجات. «۴۰سال»، ویژه نامۀ چهلمین سال انتشار آلیک.۱۹۷۲.
دِر اوهانیان، آندره. « دربارۀ آلیک»، ویژه نامۀ چهلمین سال انتشار آلیک.۱۹۷۲.
« درهای خانۀ نوبنیاد آلیک به روی شما گشوده می شوند»، آلیک. ۱۷ فوریۀ ۱۹۶۸.
شاهیجانیان، هووانس. «پیشرفت بخش حروف چینی آلیک»، در سی امین سالگرد آلیک. تهران:[بی نا]،۱۳۴۰.
گریگوریان، پِتو. « خاطراتی دربارۀ آلیک»، در سی امین سالگرد آلیک. تهران:[بی نا]، ۱۳۴۰.
ماتیان، آزاد. « هاکوپ کاراپنتس»، پیمان، س۱۴، ش ۵۳. پاییز۱۳۸۹ : ۱۴۱ ـ ۱۴۵.
ماروتیان، مانوئل.«یک خاطرۀ کوچک»،ویژه نامۀ چهلمین سال انتشار آلیک.۱۹۷۲.
هُوانسیان، هووسِپ.خاطرات (بخش دوم). ایروان: آپولون، ۱۹۹۶.
پی نوشت ها:
۱ـ به معنای موج.
Shavigh 2ـ
۳ـ ادیب، مترجم و معلم زبان فرانسه در دربار قاجار که به منزلۀ یکی از رجال سیاسی سال ها در کشورهای غربی و خاور دور سمت سفارت و کنسولی ایران را عهده دار بود.
Vertaness Papazian 4ـ
اهل وان که در شهرهای قفقاز فعالیت می کرد و به علت تبعید به تابعیت ایران درآمده بود. وی مؤلف آثار ادبی متعددی با موضوعات ایرانی است.
Astgh Arevelian 5ـ
Arshaluys 6ـ
Aravot 7ـ
Bobokh 8ـ
Horizon 9ـ
Irani Ashkhatavor 10ـ
norkyank 11ـ
Gaghapar 12ـ
۱۳ـ وزیر کشور اولین جمهوری ارمنستان.
۱۴ـ منظور نویسنده اوایل دهۀ ۱۹۵۰م است.
۱۵ـ هووسِپ هُوانسیان، خاطرات (بخش دوم)(ایروان: آپولون، ۱۹۹۶).
۱۶ـ « سرمقاله»، آلیک، س۱، ش۱(۱ فروردین ۱۳۱۰ش).
۱۷ـ متأسفانه نتوانستیم محل دقیق آن را مشخص کنیم.
۱۸ـ پِتو گریگوریان، « خاطراتی دربارۀ آلیک»، سی امین سالگرد آلیک (تهران: بی نا، ۱۳۴۰)، ص۱۵۲ و ۱۵۳.
۱۹ـ همان جا.
Yosif Ivanovich 20ـ
۲۱ـ همان جا.
۲۲ـ آلیک (۲۶ آوریل۱۹۳۶).
۲۳ـ مرحوم بوغوسیان در جامعۀ ارمنیان ایران به منزلۀ ناشر تقویم و سالنامۀ رافی شهرت دارد. وی دبیر ادبیات و مدیر مدرسه بود و در سال های بعد مالک چاپخانۀ مدرن شد و دو دوره سمت سردبیری آلیک را بر عهده داشت.
۲۴ـ واقع دراکباتان شرقی کنونی، رو به روی مرکز راهنمای تلفن ۱۱۸ ـ م.
۲۵ـ داجات بوغوسیان، «۴۰سال»، ویژه نامۀ چهلمین سال انتشار آلیک (۱۹۷۲)، ص۱۸.
۲۶ـ از اولیای امور ارمنیان تهران. ـ م
۲۷ـ محل کنونی شعبۀ مرکزی بانک مسکن. ـ م
۲۸ـ منظور چاپخانۀ کارون متعلق به مگردیچیان است. ـ م
۲۹ـ آندره دِر اوهانیان، « دربارۀ آلیک»، همان، ص ۹ و۱۰.
۳۰ـ ماروتیان در آن سال ها در تحریریۀ روزنامه کار می کرد و مدتی نیز مسئولیت آن را بر عهده داشت. ـ م.
۳۱ـ منظور مگردیچ مگردیچیان است. ـ م
۳۲ـ مانوئل ماروتیان، « یک خاطرۀ کوچک»، همان، ص۱۲.
۳۳ـ دهۀ ۱۹۵۰م و سال های بعد ـ م.
۳۴ـ همان جا.
۳۵ـ همان جا.
۳۶ـ ر.ک: آزاد ماتیان، « هاکوپ کاراپنتس»، پیمان، س۱۴، ش ۵۳ (پاییز۱۳۸۹):۱۴۱ ـ ۱۴۵.
۳۷ـ سردبیر وقت. ـ م
۳۸ـ هووانس شاهیجانیان، «پیشرفت بخش حروف چینی آلیک»، در سی امین سالگرد آلیک (۱۳۴۰)، ص۱۶۰.
François Malek –Karam 39ـ
۴۰ـ همان، ص۱۶۱.
۴۱ـ همان، ۱۶۳ و ۱۶۴.
۴۲ـ همان،۱۶۴.
۴۳ـ دکتر شیمی و دبیر با سابقۀ دبیرستان های تبریز که در سال های اشغال ایران به دست نیروهای متفقین به منزلۀ عنصری ضدکمونیست، در ۱۳ دی ۱۳۲۳ش به دست عمال ارتش شوروی دستگیر و به شوروی منتقل شد و حدود ده سال از عمر خود را در زندان های ایروان، مسکو و تبعیدگاه های سیبری گذراند. میناسیانس چند سال پس از پایان جنگ، در زمستان ۱۳۳۳ش، با عده ای دیگر از دستگیرشدگان به ایران برگردانده شد. ـ م
۴۴ـ بنیان گذار انتشارات و تقویم نائیری در تهران. ـ م
۴۵ـ « درهای خانۀ نوبنیاد آلیک به روی شما گشوده می شوند»، آلیک (۱۷ فوریۀ ۱۹۶۸).
۴۶ـ از جمله همکاران بخش تصحیح در سال های دهۀ ۱۹۸۰م (سال های پس از انقلاب اسلامی) عبارت اند از: کارینه نجاریان، آناهیت میرزایان، رومینا شاخداریان، والنتین بارسقیان، آناهیت هاروتیونیان، آرمینه بوداغیان، کارمن قهرمانیان، آرمینه استپانیان، هیلدا ماردیان، اما آیوازیان، آراکس آیوازیان، ژیلبرت مشکنبریان، مارینا وارتانیان و….
۴۷ـ وی همچنین نخستین حروف چین روزنامه بود که در ۱۹۳۱م مشغول به این کار شد.
Spitak 48ـ
Kantegh 49ـ
به معنی قندیل و چهل چراغ.
Tzaghkadzor 50ـ
Stepanakert 51ـ
۵۲ـ دیاسپورا: جوامع پراکنده قوم واحد در جهان.
Glandale 53ـ
۵۴ـ وی اولین ناشر کتاب چاپی ارمنی در ونیز ایتالیا است.
۵۵ـ مقاله حاضر از کتاب مذکور ترجمه شده است.