«مرگ من آن روز خواهد بود که نتوانم ترجمه کنم و امیدوارم که آن روز به این زودی‌ها فرا نرسد»‏.

محمد قاضی

پیشگفتار ‏

محمد قاضی از مترجمان برجستۀ معاصر است. او را به حق می توان پدر ترجمۀ نوین ایران ‏نامید. شهرت قاضی برای نسل من و نسل های پیش از من به این دلیل است که ما نخستین رمان های ‏معروف دنیا را با ترجمۀ او خوانده ایم. همچنین، باید یادآور شد که محمد قاضی نخستین مترجم ‏ایرانی است که به موضوع تاریخ ارمنستان و مسئلۀ نژادکشی ارمنیان پرداخته و جامعۀ ایران از طریق این ‏ترجمه ها به گوشه هایی از این واقعۀ شوم تاریخی پی برده است. از این رو، محمد قاضی به گردن ما ارمنیان ‏نیز حق دارد و لازم است که قدردان زحمات او باشیم. محمد قاضی طی پنجاه سال معروف ترین آثار ادبیات معاصر ‏جهان را، به نیکوترین وجه، به فارسی ترجمه کرد و نتیجۀ تلاش او هفتاد ترجمۀ ادبی فاخر است.

دربارۀ محمد قاضی

محـمد قاضـی در ۱۲ مـرداد ۱۲۹۲ش در شـهر مهـاباد استـان آذربایجان غربی دیده به جهان گشود. پدر او، ‏میرزاعبدالخالق، امام جمعۀ مهاباد بود. قاضی آموختن زبان فرانسه را در مهاباد زیر نظـر حسیـن حزنی ‏مکـریانی‎،‎‏ ملقـب به گیو مکـریانی، آغاز کرد. در ۱۳۰۸ش، با کمک عموی خود، میرزاجواد قاضی، که از ‏آلمان دیپلم حقوق گرفته بود و در وزارت دادگستری کار می‌کرد، به تهران آمد و در ۱۳۱۵ش، از ‏دارالفنون در رشتۀ ادبی دیپلم گرفت. در ۱۳۱۸ش، دورۀ دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران را در رشتۀ قضایی ‏به پایان برد و در ۱۳۲۰ش، به استخدام وزارت دارایی درآمد و تا ۱۳۵۵ش، که از خدمت دولتی بازنشسته ‏شد، در این وزارتخانه کار کرد.‏[۱] وی از اعضای‎ ‎حزب تودۀ ایران‎ ‎بود و تا آخر عمر به عقاید خویش وفادار ماند.‏ [۲]

کلود ولگرد، اثر ویکتور هوگو و دن کیشوت، نوشتۀ سروانتس، نخستین آثاری بودند که این مترجم، در ‏جوانی، از زبان فرانسه به فارسی برگرداند. پس از آن، به مدت ده سال کار ترجمه را رها کرد.‏

محمد قاضی در زندگی نامۀ خود به نام‎ ‎‏خاطرات یک مترجم ‎می نویسد: «پدر و مادرم ابتدا صاحب یک فرزند پسر به نام محمد شدند که فوت کرد. سپس، خداوند پسر دیگری به آنها داد و به دلیل اینکه پدرم به نام محمد علاقه داشت نام او را نیز ‏محمد گذاشت، اما این محمد ثانی هم بعد از مدتی درگذشت. سپس، صاحب دختری شدند که او هم فوت کرد، ‏اما پدرم دست از تلاش برنداشت و آنها دوباره ‏صاحب فرزند پسری شدند. پدرم نام او را نیز محمد گذاشت. این محمد ثالث من هستم و خدا رحم کرد ‏که شهید ثالث نشدم».‏[۳]

در ۱۳۲۹ش، پس از صرف یک سال ‌و نیم وقت برای ترجمۀ کتابجزیرۀ پنگوئن ها‏‎،‎ اثر‎ ‎آناتول فرانس، ‏به‌زحمت توانست ناشری برای چاپ این کتاب پیدا کند اما سه سال بعد، که این اثر انتشار یافت،‎ کتاب با استقبال خوبی روبه رو شد که دلیل آن شیوایی ‏و روانی ترجمه و موضوع متفاوت کتاب بود. ‏

در ۱۳۳۳ش، کتاب شازده کوچولو،‏‎ ‎نوشتۀ‎ ‎سنت اگزوپری،‎ ‎را ترجمه کرد که بارها تجدید چاپ شد. ‏او با ترجمۀ دورۀ کامل دن کیشوت، ‎در ۱۳۳۶ـ ۱۳۳۷ش جایزۀ بهترین ‏ترجمۀ سال را از دانشگاه تهران دریافت داشت. [۴] ‎ ‎

قاضی پس از بازنشستگی مدتی با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تهران همکاری کرد. ‏حاصل این همکاری ترجمۀ‌ باخانمان، اثر هکتور مالو؛ ماجراجوی جوان، اثر ژاک ژروند؛ و زوربای ‏یونانی، نوشتۀ‌ نیکوس کازانتزاکیس، بود‎.‎

وی در ۱۳۵۴ش به بیماری‎ ‎سرطان حنجره‎ ‎دچار شد. هنگامی که برای معالجه به آلمان رفت این ‏بیماری تارهای صوتی و نای او را درگیر ساخته بود. پس از جراحی، به‌علت از دست دادن تارهای صوتی، دیگر ‏نمی‌توانست سخن بگوید و به کمک دستگاهی حرف می زد که صدایی خاص تولید می‌کرد. با این حال، کار ‏ترجمه را ادامه داد و ترجمه ‌های جدیدی از او تا آخرین سال حیاتش انتشار ‌یافت.‏ قاضی در مقدمۀ کتاب های خود تحلیل های عالی و عقایدی جالب گنجانده که ترجمه های ‏او را بسیار جذاب تر می‌کند. او در مقدمۀ کتاب‎ ‎زوربای یونانی خود را «زوربای ایرانی» نامیده‌است‎.‎

او دوبار ازدواج کرد. ‏پس از درگذشت همسر نخست، که ایران نام داشت، با خواهر وی، کشور، ازدواج کرد. وقتی علت و چگونگی ازدواج با خواهر همسرش ‏را از او پرسیدند وی به شوخی جواب داد:‏ ‏«به منظور صرفه جویی در مادر زن!»‏.

محمد قاضی در سحرگاه چهارشنبه ۲۴ دی ۱۳۷۶ش در ۸۴ سالگی در‎ ‎تهران‎ ‎درگذشت و در زادگاه خود،‎ ‎مهاباد،‎ ‎به خاک سپرده شد.‏

محمد قاضی به روایت نجف دریابندری

اگرچه شهرت محمد قاضی برآمده از ترجمه های ادبی اوست نجف دریابندری نیز نقشی بی بدیل در کسب ‏زود هنگام این شهرت دارد. شهرت قاضی، به منزلۀ مترجم، با ترجمۀ کتابجزیرۀ پنگوئن ها‏‎ در اوایل دهۀ ۱۳۳۰ش آغاز شد. البته، او تا آن زمان سه کتاب دن کیشوت، ‏‏کلود ولگرد، و سپیددندان را نیز ترجمه کرده بود. استقبال ‏خوانندگان از ترجمۀ جزیرۀ پنگوئن ها‏‎‎ موجب شد تا نجف دریابندری، در روزنامۀ اطلاعات، مقاله‌ای در ستایش آن بنویسد با عنوان «مترجمی که آناتول فرانس را نجات داد». ‏آناتول فرانس در آن زمان از نویسندگان بی‌بازاری بود که آثارشان در انبار کتاب‌فروشی‌های ایران خاک ‏می‌خورد. با انتشار این اثر، قاضی به شهرت رسید و پس از آن، کار ترجمه را به صورت حرفه ای ادامه داد‎.‎

نجف دریابندری، که خود از مترجمان هم‌نسل قاضی است، او را تنها مترجم ‏خوب ایران می‌داند و می‌گوید:‏ ‏

«قاضی در واقع کاری که کرده این است که رمانس‌های فارسی مثل امیرارسلان نامدار را خوانده و یک ‏همچین لحنی را به ترجمه داده و کیفیت خاص رمان را هم رعایت کرده است. خلاصه اینکه اثری به ‏وجود آورده به زبان فارسی که من خیال می‌کنم می‌ماند و مانده است»‏.[۵]

دریابندری، که در آثاری چون گور به گور و بازماندۀ روز از لحن‌هایی خاص برای ترجمه استفاده ‏کرده است، پیدا کردن زبان خاص برای هر کتاب را شیوۀ قاضی می‌داند و می‌گوید:‏ ‏«باید بگویم که [این کار را] از قاضی یاد گرفتم».‏[۶]

محمد قاضی به روایت سیف الله گلکار[۷]

«چگونه قاضی یک تنه دست به محاصرۀ دولت ترکیه زد»[۸]

شما در تاریخ از محاصره های نظامی و اقتصادی بسیار شنیده اید. اکنون، یک محاصرۀ فرهنگی ویژه ‏را به شما نشان می دهم که استاد قاضی، با نوک قلم خود، به آن دست زد و در کار خود، موفق نیز بود. می خواهم از کتاب هایی خاص برای شما بگویم که استاد قاضی با ترجمۀ آنها نشان داد که دولت عثمانی ‏نماد بی خردی و بیدادگری است. این کتاب ها کار نویسندگان یک ملت و شرح ستمگری هایی که بر ‏یک ملت رفته نیست بلکه نویسندگان بسیاری از کشور های مختلف در این باره قلم زده و فریاد برآورده ‏اند.‏

۱.آزادی یا مرگ

محاصرۀ فرهنگی ترکیه با قلم قاضی در ۱۳۴۸ش با ترجـمۀ کتاب آزادی یا مرگ، نوشتۀ نیکوس کازانتزاکیس، آغاز ‏شـد. در این کتاب، می بینیـم که ترکان عثمانی مرتکب چه فجـایعی در کِرت شدند و چه خون ها که بر ‏زمین نریختند. اما آدمی گوسفند نیست و ترکان هرگز نتوانستند در کِرت با آرامش حکومت کنند.‏

‏۲. در زیر یوغ

از کِرت و مقدونیه و یونان می گذریم و به بلغارستان می رسیم که سال ها زیر چکمۀ بیداد دولت عثمانی ‏دست و پا زد. ایوان وازوف، شاعر و نویسندۀ چیره دست بلغاری، بیشتر دوران زندگی خود را به ‏دور از میهنش در روسیه گذراند. او همواره آرزوی آزادی بلغارستان را از زیر یوغ ترکان عثمانی داشت. از این رو، کتـاب در زیر یوغ را، با مضمون میهن پرستانه و قهرمان پرورانه، برای مردم ‏بلغارستان به یادگار گذاشت که نغـمۀ دلنشیـن آزادی از سرتاسر آن به ‏گـوش می رسد. قهـرمانان داستان او در راه آرمانی والا از نثار جان خویش نیز دریغ ندارند. این کتـاب از شاهکارهای ادبیات معاصر بلغارستـان و دربارۀ قیام نافـرجام ‏بلغارها در سال ۱۸۷۶م است. این قیام بی رحمانه سرکوب شد و شمار بسیاری از میهن پرستان آواره شدند و به ‏رومانی پناه بردند.

۳.کرد و کردستان

کتاب کرد و کردستان، کار تحقیقی ارزندۀ واسیلی نیکیتین، در ‏‏۱۳۶۶ش با ترجمۀ استاد قاضی به بازار آمد. در زیر چند سطری از این کتاب را می آوریم‎:‎

‏« از واقعیت های مهمی که به طور کلی مردم از آن بی خبر مانده اند تبعید های دسته جمعی کردان در دوران ‏جنگ ۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸م است. این تبعیدها به بهانۀ تخلیۀ اماکن در برابر پیشروی روس ها صورت می گرفت و ‏منظور از آن سلب مالکیت از کرد هایی بود که در دهات ترک نشین پراکنده می شدند. از هفتصد هزار ‏نفری که این اقدام در موردشان به عمل آمده بود عدۀ زیادی قربانی شدند … . به هنگام شکست ترکان ‏رؤسای کرد در ماه مه ۱۹۱۹م در محلی موسوم به کهتا، واقع در نزدیکی ملاطیه، به دور هم گرد آمدند تا ‏طرح دست زدن به یک اقدام ضد آتاترک را بریزند. سرهنگ بل، رئیس اینتلیجنت سرویس انگلیس در ‏حلب، آمد تا به نام دولت متبوع خود ایشان را از این اقدام منصرف کند و از طرف متفقین به آنان قول داد ‏که آرمان ها و خواسته های ملی کردان در نظر گرفته خواهد شد»‏.‏[۹]

‏۴. تاریخ ارمنستان

با ترجمۀ تاریخ ارمنستان استاد قاضی وارد ارمنستان می شود و نیـش قلم او، بیـش از پیـش، حلقۀ محاصرۀ ‏ترکان را تنگ تر می کند. هراند پاسدرماجیان، استاد دانشگاه ژنو و نویسندۀ این کتاب، با کار تحقیقی و ارزندۀ ‏خود تاریخ ملتی به قدمت تاریخ را نگاشت. او در این باره می نویسد‎:‎

‏«من نیز یکی از کسانی بوده ام و هستـم که به زعـم خودشان، تقـدیر سرنوشت شتان را تعییـن کـرده، از مـادر ‏زادنشان اتفـاقـی، موقعیـت های زندگـی شان اتفاقـی و همچنین، احساس یک تعـهد خاص اخلاقی در ایشان ‏اتفاقی بوده است. من با نوشتن همین کتاب تاریخ ارمنستان است که کوشیده ام به کار پدرم ادامه بدهم و ‏تلاشی را که او با شمشیر آغاز کرده بود با قلم به انجام برسانم».‏[۱۰]

‏۵.غروب فرشتگان

‎ غروب فرشتگان، نوشتۀ پاسکال چکماکیان، یک رمان زیبای تاریخی است. شخصیت های آن همه ‏واقعی هستند. آنان با ستم و آزار ترک ها از سرزمین خویش آواره و به کشورهای گوناگون در آسیا و اروپا و امریکا پناهنده می شوند. این کتاب در ۱۹۸۴م برندۀ جایزۀ ادبیشارل اولمون فرانسه شد. ‏

‏۶.چهل روز موسی داغ

قاضی کتاب چهل روز موسی داغ را در ۱۳۷۴ش ترجمه کرد. کتاب اثر نویسنـده و شاعـر اتریشی، فرانتـس وِرفِل (۱۸۹۰ ـ ۱۹۴۵م) و از شاهکارهـای رمان تاریخی مدرن است که تاکنـون به بیش از سی زبان زندۀ ‏دنیا ترجمه شده. نسخۀ فرانسوی آن را آقای دکتـر باغدیانتس، استاد فقید دانشگاه تهران، از فرانسه ‏برای استاد قاضی فرستادند. ایشان، پس از مطالعۀ کتاب، بی درنگ کار ترجمۀ آن را آغاز کرد و کار ‏محاصرۀ فرهنگی ترکیه از سوی ایشان با ترجمۀ این کتاب به پایان رسید.‏

اکنون، باور می کنید که استاد قاضی یک تنه با بیدادگری ترک ها و ترک باوری وترک پروری آنان به نبرد ‏برخاسته بود. از هر فرصتی استفاده می کرد تا نابخردی و عقب ماندگی فکری بزرگان ترک را آشکار سازد و از کشتار انسان هایی پرده ‏بردارد که گناهشان ترک نبودن بود. این محاصرۀ فرهنگی با ترجمه و ‏پخش هزاران نسخه کتاب پرارزش کاری بی نظیر است که ‏تنها از استاد قاضی بر می آمد‎.‎ هریک از این کتاب ها ادعا نامه ای است علیه ستمکاری و نژادکشی در دوران ‏معاصر، دورانی که همه دم از بشریت می زنند اما چشم به روی حقیقت می بندند.

دربارۀ رمان چهل روز موسی داغ

وِرفِل ‏این رمان حماسی را با الهام از واقعیتی تاریخی نگاشته. این داستان شرح مبارزه و پایداری ساکنان چند آبادی ارمنی نشین در بخش سوئدیۀ ‏استان حلب در امپراتوری عثمانی، در برابر سپاهیان منظم دولتی است. سوئدیه در ساحل شرقی ‏دریای مدیترانه واقع شده و مشرف بر خلیج اسکندرون است که پس از فروپاشی حکومت عثمانی در قلمرو ‏سوریه قرار گرفت. در ۱۹۱۵م، هنگامی که موج خشونت و کشتار سراسر شهرها و روستاهای ارمنی ‏نشین امپراتوری عثمانی را فراگرفته بود، اهالی آبادی های سوئدیه، با آگاهی از سرنوشت ناگزیر خود، ‏خانه ها و روستاهای خویش را رها کردند و در بلندی های کوه موسی داغ پناه گرفتند. آنان، با بهره گیری ‏از موقعیت مناسب کوه، چندین هفته در برابر حملات نیروهای عثمانی مقاومت کردند. سرانجام، دو کشتی ‏جنگی فرانسوی، که برحسب اتفاق در خلیج دور افتادۀ اسکندرون ظاهر شده بودند، به یاری آنان شتافتند. ‏چهل روز موسی داغ در مدتی کوتاه به زبان های انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، ارمنی و چندین زبان دیگر ‏ترجمه شد و بازتابی گسترده یافت. فرانتس وِرفِل با آفرینش این اثر توانست نژادکشی ارمنیان را، که ‏نزدیک به دو دهه پس از وقوع آن، از سوی قدرتمندان جهان مسکوت مانده و به فراموشی سپرده شده بود، ‏بار دیگر مطرح سازد و عمق فاجعه را در برابر دیدگان جهانیان آشکار کند‎.‎

محمد قاضی از نگاه عبدالله کوثری ‏

عبدالله ‌کوثری[۱۱] معتقد است:‏

‏«یکی از مهم‌ترین کارهای قاضی این بوده که چند نسل را با کتاب آشنا و کتاب‌خوان کرد. در زمانی که ‏قاضی ترجمه می‌کرد از نقد ترجمه و شیوه‌ها و تئوری‌های ترجمه خبری نبود اما او با شمی که داشت ‏به خوبی می‌توانست زبان ترجمه را پیدا کند. این در ترجمۀ دن کیشوت، که شاهکار اوست، تا ترجمه‌هایش ‏از ماکسیم گورکی و نیکوس کازانتزاکیس وجود دارد»‏. [۱۲]

او می گوید:‏

‏«از جمله علت‌های استقبال مخاطبان از ترجمه‌های قاضی همخوانی زبان او با متن اصلی است. قاضی نه ‏تنها زبان فارسی را به‌خوبی می‌دانست بلکه شم نویسندگی هم داشت. او زبانی داشت که زبان آفرینش ‏بود. زبان خشکی نبود و خیلی راحت خودش را از تأثیر نحو زبان مبدأ رها می‌کرد و فارسی می‌شد.»‏. [۱۳]

کوثری یکی دیگر از ویژگی‌های قاضی و مترجمان هم نسل او را فارسی‌دانی و فارسی‌خوانی، به دلیل تربیت ‏سنتی، می‌داند و می‌گوید:‏

‏«همۀ آنها فارسی را به‌خوبی می‌دانستند. بدیهی است که مترجم باید زبان خارجی را خوب بداند اما آنچه ‏در آفرینش ترجمه اثر دارد و ترجمه را از کاری مکانیکی به هنر تبدیل می‌کند این است که مترجم بتواند ‏در زبان خودش آفرینش کند. این عنصر اصلی ـ یعنی احاطه به زبان فارسی و توانایی آفرینش زبان که ‏ترجمه را از سایۀ زبان مبدأ بیرون بیاورد و در زبان مقصد، به آن هویت ببخشد ـ در اکثر کارهای جوانان ما ‏غایب است و این راز موفقیت قاضی بود.»‏. [۱۴]

کوثری می‌گوید که قاضی با انتخاب دایرۀ وسیعی از نویسندگان و آثار برای ترجمه به طور مستقیم بر ادبیات ایران تأثیر گذاشته است. او دربارۀ اثرگذاری قاضی بر شیوۀ کاری برخی از مترجمان، از جمله خود وی، ‏می‌گوید: ‏‏«وقتی شما کار درجه دو بخوانید کارتان افت می‌کند و من خوشبخت هستم که بگویم در شانزده‌سالگی ‏می‌فهمیدم اثری در ترجمه خوب است یا نه. اینها به برکت نوشته‌های قاضی و به‌آذین بود»‏.[۱۵]

ویژگی های ترجمۀ محمد قاضی و راز ماندگاری آثار او از نگاه مهدی غبرایی[۱۶] ‏ ‏

عصر روز‎ ‎دوشنبه،‎ ۲۱ اسفند۱۳۹۶ش،‎ ‎سیصد و سی و ‏هفتمین‎ ‎شب از مجموعه‎ ‎شب های مجلۀ بخارا‎ ‎با همراهی انتشارات کتاب پنجره و خانۀ اندیشمندان علوم ‏انسانی به شب‎ ‎‏«محمد قاضی» اختصاص داشت. در این مراسم، مهدی غبرایی[۱۷] در خصوص راز ‏ماندگاری آثار قاضی چنین گفت:‏

« با سقوط و تبعید رضاشاه و بر تخت نشستن فرزند او به یاری متفقین، در جنگ جهانی دوم، در اوضاع ‏آشفتۀ سیاسی و اجتماعی آن روزگار، یعنی دهۀ ۲۰ تا ۳۰ شمسی، فضای سیاسی به ناگزیر باز شد و ‏دولت های وقت تسلط چندانی بر اوضاع نداشتند. در این میانه، احزاب گونه گون پا گرفتند که ‏معروف ترین و گسترده ترینشان حزب توده بود. این حزب، گذشته از فعالیت های سیاسی، فعالیت های فرهنگی و ‏هنری و ادبی را با گوشۀ چشمی به کشور بزرگ سوسیالیستی آن زمان، یعنی اتحاد جماهیر شوروی ‏سابق، ترویج کرد. در نتیجه، مترجمانی که بعدها صاحب نام شدند چون محمد قاضی، محمود اعتمادزاده (به ‏آذین)، جهانگیر افکاری، کریم کشاورز و ابراهیم یونسی بانه ای در دامان حزب و آموزه های حزبی ‏پرورش یافتند. البته، در این میانه ابراهیم یونسی با تحصیل در انگلستان قدری استثناست که بیشتر ترجمه ‏هایش از ادبیات انگلیسی است‎.‎

دو تن دیگر نیز هستند که ربطی به حزب ندارند. هر دو همشهری اهل اردبیل اند با تفاوت سنی یک ‏سال: رضا سیدحسینی و عبدالله توکل. بعدها، ابوالحسن نجفی هم، که تحصیل کردۀ فرانسه بود، به اینها ‏پیوست، همچنین، پرویز داریوش مترجم انگلیسی. البته، توجه می فرمایید که در اینجا مقصود ما بیشتر ‏مترجمان ادبیات و عمدتاً، رمان و داستان کوتاه است و لاغیر، نامدارانی درجۀ اول که بیشتر عمرشان ‏را صرف ترجمۀ ادبی کرده اند. حتی، خانم های مترجم را که دیرتر به این جریان پیوستند، نظیر مهری ‏آهی(مترجم ادبیات روس) و فرنگیس شادمان و دیگران را استثنا می کنیم‎.‎

اما در این بین درخشان ترین نام محمد قاضی است که هنوز هم ترجمه هایش به ویژه ترجمه های ادبی ‏اش را چون شکر پاره می برند. چرا؟ اول‏ اینکه پیش تر از همه به دنیا آمده بود. با نگاهی گذرا به نامبردگان معلوم می شود که همۀ آنها (به ‏استثنای جهانگیر افکاری، ۱۲۹۶ش) بعد از ۱۳۰۰ش به دنیا آمده اند در صورتی که محمد ‏قاضی در سال ۱۲۹۲ خورشیدی زاده شد و در نتیجه، زودتر بالید و به عرصه رسید؛ مثلاً، ابوالحسن نجفی شانزده سال و رضا سید حسینی و عبدالله توکل دوازده، سیزده سال از محمد قاضی کوچک تر بودند‎.‎

تا آنجا که جست وجو کرده ام اولین ترجمۀ محمد قاضی‎ ‎کلود ولگرد‎ ‎داستان کم حجمی از ویکتور هوگوست که در ۱۳۱۹ش منتشر شد و پس از آن، او پیوسته کار ترجمه کرد. خودش در مصاحبه ای گفته است ‏که بیش از هفتاد عنوان ترجمه کرده است. با یک حساب سرانگشتی بیش از چهل عنوان اینها رمان و ‏داستان کوتاه است و شاید، برایتان جالب باشد که نصفش از زبان دوم ترجمه شده است. نظیر پرآوازه ‏ترین ترجمۀ او‎ ‎دن کیشوت‎ ‎که اصلش را سروانتس به اسپانیایی نوشته یا آثار‎ ‎کازانتزاکیس‎ ‎که اصل آن ‏یونانی است و ایشان از زبان فرانسوی ترجمه کرده یا‎ ‎سپید دندان‎ ‎جک لندن و‎ ‎شاهزاده و ‏گدای‎ ‎مارک تواین که هر دو انگلیسی است، یا نیه توچکا از داستایوفسکی که روسی است و …‎

در آن روزگار، بسیاری از مترجمان نامبرده، با استثناهایی چون ابوالحسن نجفی، از زبان دوم ترجمه کرده ‏اند و کسی آن را عیب نمی دانسته و طبعاً، بی دسترسی به وسایل مدرن امروزی، یعنی اینترنت، گاهی ‏برخی اسامی درست ضبط نشده و همان طور رواج یافته است، از جمله خود نام دن کیشوت و شجرۀ ‏نسب او و نام برخی پهلوانان اسپانیایی که فعلاً از آن می گذریم»‎.‎

غبرایی در ادامه افزود‎:‎ « با نگاه کوتاهی به زندگی و آثار هریک از نامبردگان به این نتیجه می رسیم که تعداد ترجمه هایشان ‏معمولاً کمتر از چهل عنوان بوده است و برخی از این عنوان ها رمان نیستند. پس، پاسخ اول پیوستگی و ‏تداوم در کار و تعدد آثار ترجمه شده است به نحوی که من علاقه مند به رمان دست کم بیست و چند ‏عنوان از ترجمه های محمد قاضی را خوانده ام‎.‎

دوم، ‏ اغلب بزرگان نام برده پروردۀ مکتب قدیم اند که ادبیات کهن پارسی از نظم و نثر در آن جایگاه خاصی ‏داشته و چون وسایل ارتباطی امروز از تلویزیون و ماهواره و اینترنت و غیره وجود نداشته حتی تفنن ‏ایشان از برکردن و تسلط به شعر و مثلاً نثر مسجع گلستان سعدی و چهار مقالۀ نظامی عروضی و … ‏بوده است. می گویند و خودش هم گفته که بیست هزار بیت شعر از بر بوده. کاری نداریم که چقدر ‏افسانه است و چقدر واقعیت. به هر حال، آشنایی ایشان با شعر و نثر خودش را در کار ایشان به وضوح نشان ‏داده است. مترجمانی چون او اگر هم در درک اصل مشکلی یا لنگشی داشته اند با تسلط به ظرایف زبان ‏پارسی و صرافت طبع آن نقص را پوشانده اند و متنی شیرین و روان و خواندنی به دست داده اند که ‏خواننده را جذب می کند. قسمت کوتاهی از دن کیشوت ، شاهکار ترجمۀ او را برای مثال اینجا نقل می ‏کنم:‏

, ای یار غدار ناپایدار و ای دلبر جفاکار مکار، من از دست سبک سری و بی خبری تو چنان هم سفر در به ‏دری و هم بستر خون جگری شده ام که زلازل به ارکان مدرکاتم افتاده و هلاهل به کام فراخ حیاتم ‏ریخته. باشد که به حق و بی طعن و دق دفتر شکایت از جور بی نهایت تو را ورق به ورق بگشایم و فریاد ‏ناشکیبایی از غربت و تنهایی و از بیداد و بی وفایی تو را به گوش فلک مینا برآورم،…‏».

مهدی غبرایی در ادامه به ویژگی های ترجمۀ محمد قاضی اشاره کرد:‏

« نثر مسجع موزون به وضوح از این نمونه و بسیاری نمونه های دیگر از جملۀ شروع رمان خوانندۀ علاقه مند و پرحوصله را به وجد می آورد که چون من دلش می خواهد بارها محض انبساط خاطر این ‏قسمت ها را بخواند. البته، همۀ کتاب به این نثر و با این صلابت و مهابت و استواری نیست و چه بسا ‏در اصل نیز چنین بوده است.‏ پس، شیرین زبانی و احاطه و تسلط به نثر پارسی و اجرای دقیق و توأم با حوصلۀ آن و آفرینشگری توأم ‏با ظرافت و صرافت طبع شد اصل دوم.‏

سوم، دقت به داستان و فضا و آنچه در آن می گذرد. در هنگام بازترجمۀ‎ ‎آوای وحش‎ ‎جک لندن، که ۵۷ سال ‏پیش پرویز داریوش آن را ترجمه کرده، به نکته ای برخوردم که ذکر آن در اینجا خالی از لطف نیست. ‏همین جا بگویم که از همۀ آنهایی که نام بردم نکته ها آموخته ام و اگر برخی از این ایرادها را این ‏شاگرد متذکر می شود، دلیل کم اهمیتی کار آن بزرگان نیست که:

بزرگش نخوانند اهل خرد که نام ‏بزرگان به زشتی برد‏

باری، من بنا به ضرورتی که احساس کردم سه ترجمه از ترجمه های پرویز داریوش را مجدداً ترجمه ‏کردم که جهت جلوگیری از اطالۀ کلام جزئیاتش را می گذارم برای مجالی دیگر.‏

و اما در آوای وحش، که داستان سگی است که از اهلیت به سوی وحشیگری و بدویت می رود، در ‏اواخر رمان سگ مورد بحث به نام باک‎ ‎در ترجمۀ پرویز داریوش با ده گرگ در می افتد و لت و ‏پارشان می کند. خواننده از خود می پرسد چگونه سگی هرچند به وزن هفتاد کیلو و ورزیده حریف ده ‏گرگ درنده می شود! در هنگام ترجمه، فهمیدم اینها گرگ‎ (wolf) ‎نیستند، بلکه جانوری هستند که ‏نویسنده از آنها به اسم‎ wolverine ‎نام برده. در مراجعه به اینترنت، معادل و عکس و مشخصات این ‏جانور را دیدم و فهمیدم جانور خرس سان درندۀ نسبتاً کوچکی است به وزن حداکثر ۲۷ کیلو و به نام ‏دَلّه. خوب، اینجا منطق داستان به دست می آید. نکتۀ شگفت انگیز اینکه محمد قاضی در ترجمۀ سپید ‏دندان در همان سال ها (حتماً از زبان دوم،فرانسوی) این نام را درست معنا کرده. به همین دلیل، وقتی ‏ناشر از من خواست سپید ‏دندان را هم ترجمه کنم قبول نکردم. البته، دلایل دیگر هم بوده از جمله توانایی ‏قاضی در صحنه های توصیفی فراوان کتاب.‏

من، که پروردۀ مکتب اینان هستم، شاید بتوانم مکالمات را امروزی تر کنم اما تردید دارم در صحنه های ‏توصیفی و در آفرینشگری، به پای استاد برسم.‏

چهارم، ‏ محمد قاضی در مصاحبه های خود تأکید کرده است که شعر نو یا شعر آزاد یا شعر نیمایی را قبول ‏ندارد. به زعم ایشان شعر پارسی با پروین اعتصامی و شاید، ملک الشعرای بهار خاتمه یافته است. البته، ‏این نظری است و من در آن بحثی ندارم. نکته ای که می خواهم توجهتان را به آن جلب کنم این است ‏که به بینش ایشان اشاره کنم.‏

با این نگاه، ایشان سراغ رمان های کلاسیک با ساختار محکم و رمان های روایی و ماجرایی رفته و ‏از اینکه با نویسندگان رمان نو ـ یعنی امثال رب گریه، ناتالی ساروت، مارگریت دوراس و کلود سیمون و ‏‏… ـ سر و کله بزند و سراغشان برود پرهیز داشته. شاید، حتی آنان را رمان نویس نمی دانسته.‏

اینجاست که تشخیص توان خود و کلنجار رفتن با رمانی که دوستش می داریم مطرح می شود. در ‏جایی دیگر، نوشته ام ما شمالی ها ضرب المثلی داریم به این مضمون:,ماهی زورش را می سنجد و به ‏دریا می زند،. پس هر ماهی ای توان دریا رفتن را ندارد. محمد قاضی به درستی توان خود را تشخیص داده ‏و سراغ رمان های توصیفی، روایی و ماجرایی رفته و به خوبی از عهده برآمده است. مثال ها در میان ‏آثارش فراوان است از دن کیشوت گرفته تا جزیرۀ پنگوئن ها تا زوربای یونانی و آثار دیگر کازانتزاکیس ‏و سپید دندان و شاهزاده و گدا و…‏ 

اما پرویز داریوش (که او هم در قسمت هایی از ترجمه ها دقیق و استادانه و حتی، رشک برانگیز است ‏ولی به همان نسبت خطاهای کلان و شلختگی و بی دقتی در کار واحد از او دیده می شود) به نظرم این ‏توانایی را نداشته که حوزۀ جولان خود را به درستی بشناسد. به خصوص، بیشتر قسمت های دو ‏رمان‎ ‎خیزاب ها‎ ‎، به زعم ایشان و‎ ‎خانم دالووی‎ ‎از ویرجینیا ولف ناقص و دور از فهم از آب درآمده. جای ‏دیگر به تفصیل و با مثال های متعدد می نویسم و کلام را به همین جا ختم می کنم».‏

نظر عرفان رجبی[۱۸] دربارۀ محمد قاضی

قاضی و بازی ترجمه و قدرت: به در می گویم،دیوار تو گوش کن[۱۹]

عرفان رجبی، نویسندۀ مقالۀ ‏«قاضی و بازی ترجمه و قدرت»‏،[۲۰] در ابتدای مقاله دربارۀ نگاه قاضی به کار ترجمه چنین می نویسد:

« برای محمد قاضی ترجمه نه همچون رابطۀ بین دو فرهنگ همسان بلکه جریان فرهنگی نامتقارن بین دو ‏فرهنگ فرادست و فردوست است که در آن جریان تمدن و پیشرفت یک طرفه بوده و افکار مترقی از سطح ‏فرهنگ قوی، در زبان مبدأ، به سطح زبان مقصد و سپس، فرهنگ ضعیف منتقل می شود. قاضی معتقد بود که ‏از طریق آثاری که ترجمه می کند به افزایش آگاهی و معلومات خوانندگان کمک می کند. در حقیقت، ‏ترجمه برای او تبدیل به ابزار مبارزه با قدرت می شود و ترجمه قرار است نقش براندازانه ای پنهانی در ‏معادلات سیاسی ـ اجتماعی بازی کند».[۲۱]

او در بخش دیگری از مقالۀ خود از قاضی چنین نقل قول می کند:

« قاضی می گوید:‏ ‏,من خودم را روزنه یا پنجره ای می دانم … به روی باغ فرهنگ و هنر مغرب زمین و مغزم چراغی است در ‏پس این پنجره که آن را روشن داشته است … . من فانوس افروزم … من فانوس افروزم و کارم این بوده است ‏که در دوران عمر کوتاه خود مغزها را با عرضه کردن آثار آزاداندیشان جهان روشن کنم و حقایق زندگی ‏را، که آزاد زیستن و آزاد اندیشیدن و عشق به همنوع و محبت و انسان دوستی دموکراسی و کار و کوشش ‏برای بهروزی خود و اجتماع است، به همه ابلاغ می کنم. من فانوس افروزم،.‏

قاضی در یکی دیگر از مصاحبه هایش می گوید:‏ ‏,در بین ۶۴ کتابی که تاکنون ترجمه کرده ام تقریباً همه دارای رسالت اجتماعی و فکری هستند ‏و تعداد انگشت شماری رسالت هنری و فرهنگی دارند،.‏

به نظر می رسد که قاضی خود را بیشتر در نقش یک روشنفکر سیاسی می دید، زیرا به نوشتۀ فرخ امیر ‏فریار[۲۲]: ,مترجمان دورۀ رضا شاه بیشتر از فضلا و دانشگاهیان و پس از شهریور ۱۳۲۰،مترجمان اغلب از ‏روشنفکران سیاسی بودند. ملاک برخی از مترجمان نام آور معاصر در انتخاب رمان برای ترجمه بیشتر ‏ارزش های اجتماعی اثر بوده تا ارزش ادبی آن و قاضی یکی از این مترجمان بود،»‏.[۲۳]

رجبی، در پایان مقاله دربارۀ قاضی می گوید:‏ ‏«برای قاضی ترجمه همچون بازی با قدرت از رهگذر بیان غیر مستقیم است. در این بازی، او غایب حاضر ‏است؛ به عبارت دیگر، قاضی مترجم/ نویسنده است.»‏. [۲۴]

محمد قاضی شاعری که زیر سایۀ ترجمه گم شد

محمد قاضی استعداد شاعری و نویسندگی هم داشت. اشعار بسیاری نیز سرود اما به گفتـۀ خودش چون ‏استعدادش را در مترجـمی بیشتر ‌دید دنبالۀ شعـر و شاعری را نگرفت. البته، او مطالعات بسیاری در متـون ‏کهـن فارسی و دیـوان شاعـران کرده بود. به گفتـۀ خودش در سال‌هـای ۱۳۲۶ و ۱۳۲۷ش بیـش از پنجاه هزار بیـت را ‏از حفظ داشـت، مهـارتی که تأثیر خود را در ترجمـه‌های قاضی نشان داد.

‎او خود دراین باره ‏می‌گوید:‏

‏«یک شب با عده‌ای از دوستان در سال ۱۳۲۶ شام را در هتل دربند خوردیم و ساعت ۹ شب که از هتل ‏بیرون آمدیم تا به شهر برگردیم. به پیشنهاد یکی از دوستان قرار شد پیاده بیاییم. گفتند هرکس حکایت یا ‏قصه‌ای نقل کند تا در حین راه گرم شویم. گفتم که نیازی به این کار نیست چون می‌خواهم برایتان شعر ‏بخوانم. باورشان نمی‌شد، ولی در ساعت ۹،که از هتل بیرون آمدیم و پیاده به سمت شهر حرکت کردیم، تا ‏ساعت ۱۲ شب، که به جلوی کاخ مرمر رسیدیم، همچنان از شاعران مختلف شعر خواندم و همه را غرق در ‏تعجب کرده بودم. باری، مطالعۀ آثار کلاسیک فارسی و به ویژه، از بر کردن اشعار شاعران کلاسیک به ‏تسلط یافتن بر زبان فارسی بسیار کمک می‌کند و مترجم را با ریزه‌کاری‌های زبان آشنا می‌سازد».‏[۲۵]

در بخش دیگری از این گفت و گو، قاضی دربارۀ وضعیت و کیفیت ترجمه در ایران می گوید:‏

‏«به جز چند تایی از مترجمان خوب، که می‌شود فهمید چه می‌نویسند و چه می‌گویند، نوشته‌های بقیه با ‏مقیاس‌های سنتی و معیارهای اصیل زبان فارسی تطبیق نمی‌کند و به زحمت، می‌توان آنها را درک کرد. ‏علت این امر به نظرم تنها همین آن است که آن چند مترجم معدود و خوب زبان شیرین فارسی را از ‏استادانی چون ابوالفضل بیهقی، نصرالله منشی، فردوسی، عنصری، منوچهری، خیام، سعدی و حافظ ‏آموخته‌اند ولی اکثر مترجمان خلق‌الساعه فارسی نمی‌دانند و می‌نویسند و آن را هم از فرهنگ‌های لغات ‏خارجی به فارسی مانند فرهنگ نفیسی، حییم و… آموخته‌اند و لاجرم، ثمرۀ کارشان همین ترجمه‌های غلط ‏و نامفهوم است که می‌بینیم».[۲۶]

محمد قاضی راز موفقیت خود را در مجموع این‌گونه بیان می‌کند:‏

‏«در ترجمه، رعایت امانت را به مفهوم درست کلمه می‌کنم و هیچ قسمتی از آن را تا مجبور نباشم حذف ‏نمی‌کنم. در نتیجه، نه چیزی از متن کم می‌کنم و نه چیزی به آن می‌افزایم و‌‌ همان مطلب مورد نظر و نوشتۀ ‏مؤلف را به فارسی بر می‌گردانم. سوم، سبک و سیاق نویسنده را به تمام معنی حفظ می‌کنم. در نتیجه، ‏ملاحظه می‌فرمایید که نثر دن‌کیشوت من با نثر رمان‌های اجتماعی‌ام تفاوت دارد. نثر شازده کوچولوی من ‏با نثر کتاب‌های دیگرم فرق دارد. در توصیه‌ای هم که به مترجمان جوان می‌کنم از همه چیز واجب‌تر این ‏است که بکوشند مطلبی را که می‌خواهند ترجمه کنند خوب بفهمند. سپس، آن را به یک فارسی روان و ‏مطلوب درآورند و در این راه، تا می‌توانند از واژه‌های فارسی بیشتر استفاده کنند. دیگر اینکه سبک نویسنده ‏را رعایت کنند و آن حالت روحی او را ،که اگر ظریف یا طنزنویس یا روشن‌بیان است، در ترجمه حفظ ‏کنند‎‏».[۲۷]

آیا محمد قاضی به توصیه‌های خود عمل می‌کرد؟ زرین کوب و جمالزاده پاسخ می‌دهند.یکی از مهم‌ترین ترجمه‌های محمد قاضی ترجمۀ دن کیشوت است. او در این ترجمه چیره‌دستی و ‏پشتکاری بی‌نظیر نشان داد. متن اصلی دارای ضرب‌المثل‌ها و اشعار متعدد بود که او برای پیدا کردن ‏معانی آنها بار‌ها به کلیسای کاتولیک‌ها رفت و با مراجعه به کشیش ها معانی آن اشعار را پیدا کرد. همچنین، ‏برای ترجمۀ ضرب‌المثل‌ها کوشید تا معادل آنها را در زبان فارسی پیدا و اصل آنها را در پای صفحه ‏قید کند‎.‎

دکتر زرین کوب در مقاله‌ای در مجلۀ سخن دربارۀ ترجمۀ دن کیشوت نوشت:‏ ‏ «مترجم زبان مناسب با ترجمۀ این اثر را پیدا کرده است»‏.[۲۸] جمال‌زاده نیز در مجلۀ راهنمای کتاب نوشته:‏ « اگر سروانتس فارسی می‌دانست و می‌خواست دن کیشوت را به فارسی بنویسد از این بهتر نمی‌شد».‏[۲۹]

محمد قاضی از نگاه زمان رضاخانی[۳۰]

قاضی متعلق به نسل طلایی مترجمان ایران بود، نسلی که در آن زنده یاد پرویز مرزبان خود را مقید ‏به ترجمۀ آثار حوزۀ هنر و تمدن می دانست و کمتر سراغ ترجمۀ داستان می رفت و قاضی خود را ‏مقید به ترجمۀ داستان می دانست و کمتر وارد حوزه های خارج از تخصص خود می شد. ده ها اثر از ادبیات ‏فاخر جهان از دن کیشوت و سپید دندان و شاهزاده و گدا بگیرید تا شازده کوچولو، مادام بواری، ‏باخانمان و زوربای یونانی به همت ترجمه های خوب قاضی وارد زندگی و خاطرۀ مردم ایران شد.‏

شاید، وضعیت بازار نشر و کتاب عاملی برای آشفتگی ترجمه های امروزی باشد اما فراموش نکنیم که ‏دلایلی هم وجود دارد که انتظار داشته باشیم ترجمه های امروزی نسبت به دوران محمد قاضی از کیفیت ‏بالاتری برخوردار باشد: یکی اینکه امروز جمعیت ایران نزدیک به هشتاد میلیون نفر است که بیشتر آنان باسواد ‏هستند. در دوران جوانی محمد قاضی، جمعیت ایران سی میلیون نفر بود که بیشترشان بی سواد بودند! دیگر ‏اینکه، در دوران جوانی محمد قاضی، مترجمان دانش آموختۀ رشتۀ مترجمی نبودند. امروزه، تحصیل در ‏رشته های مترجمی زبان، بنابر قاعده، باید به افزایش کیفیت ترجمه در کشور منجر شود. [۳۱]

نگاهی به کارنامۀ محمد قاضی

اگرچه بیشتر ترجمه‌های محمد قاضی از زبان فرانسه بود اما دنیای ترجمۀ او پراکندگی بسیاری دارد و او از ‏نویسندگانی با ملیت‌های فرانسوی،‌ امریکایی‌، چک‌، ایتالیایی‌، دانمارکی‌، انگلیسی‌، یونانی‌، اسپانیایی‌، ‏اتریشی‌، روس‌، برزیلی و لهستانی آثاری ترجمه کرده است.‏ برخی از درخشان ترین ترجمه های محمد قاضی به شرح زیر است:‏

‏ ـ دن کیشوت، اثر میگل سروانتس

‏ ـ کلود ولگرد، اثر ویکتور هوگو

‏ ـ سپیددندان، اثر جک لندن

‏ ـ جزیره پنگوئن‌ها، اثر آناتول فرانس

‏ـ شاهزاده و گدا، اثر مارک تواین

‏ ـ شازده کوچولو، اثر آنتوان دو سنت ‌اگزوپری

‏ـ ساده دل، اثر ولتر ‏

‏ـ نیه توچکا، اثر فئودور داستایفسکی

‏ـ مادام بوواری، اثر گوستاو فلوبر

‏ ـ مهاتما گاندی، اثر رومن رولان

‏ـ دوریت کوچک، اثر چارلز دیکنز

‏ـ داستان کودکی من، اثر چارلی چاپلین

‏ـ زوربای یونانی، اثر نیکوس کازانتزاکیس

‏ـ در نبردی مشکوک، اثر جان اشتاین بک ‏

‏ـ مادر، اثر ماکسیم گورکی

‏ـ خداحافظ گاری کوپر، اثر رومن گاری

‏ـ غروب فرشتگان، اثر پاسکال چکماکیان

‏ـ چهل روز موسی داغ، اثر فرانتس وِرفِل

‏ـ تاریخ ارمنستان، اثر هراند پاسدرماجیان

‏ـ نان و شراب، اثر اینیاتسیو سیلونه

‏ـ مسیح باز مصلوب، اثر نیکوس کازانتزاکیس.

سخنرانی محمد قاضی در شب شعر کانون نویسندگان ایران در انستیتو گوته (۱۳۵۶ش) [۳۲]

عزیزان‎!

من هم برنامۀ خاص خود برای صحبت با شما را داشتم اما سروران من رعایت حال مزاجی مرا کرده و با ‏توجه به ناتوانی من در حرف زدن، معافم فرموده و فقط به این قناعت کرده اند که من چند کلمه ای با شما ‏صحبت کنم و آن را نیز دخترم، مریم، ازروی نوشتۀ من برای شما ادا می کند.‏

لابد،کم و بیش اطلاع دارید که من سال ها پیش بر اثر دچار شدن به بیماری سرطان حنجره درآلمان تحت ‏عمل جراحی قرارگرفتم وچون غدۀ سرطانی کم و بیش پیشرفته بود تارهای صوتی و مجرای تنفسی ‏و قسمتی ازلولۀ مری مرا برداشتند به طوری که اکنون قادر به حرف زدن نیستم وتنفسم ازراه بینی و دهان انجام ‏پذیر نیست و برای تنفس سوراخی درگلویم تعبیه کرده اند که تا اندازه ای کار نفس کشیدن را برایم مشکل ‏کرده است.‏

‏ گوشم هم ازابتدای جوانی به عللی سنگین بود واکنون، خوب نمی شنوم. به این ترتیب، هم ازصحبت ‏کردن با شما با زبان خودم محروم شده ام وهم شنیدن حرف های شما برای من مشکل است. لیکن، جای ‏شکرش باقی است که هنوز قلبم درهوای شما می تپد. ‏چشمم ازدیدن شما محظوظ می شود، مغزم برای شما می اندیشد و دستم برای شما می نویسد. ‏

برفرض که من زبان می داشتم ازآنجا که شخصاً هیچ گاه ناطق خوبی نبوده ام و از طرفی، سخنوران عزیز و ‏دانشمند کانون همۀ مطالب لازم را دراین چند شب فراموش نشدنی گفته اند و باز هم خواهند گفت دیگر ‏مطالبی را ناگفته نخواهند گذاشت که نیازی به صحبت من هم باشد. لذا، شماعزیزان برای زبان نداشتن من ‏چیزی از دست نداده اید.‏

باری، شما خوب می دانید که هرملتی دارای شیوه و یا به اصطلاح پسیکولوژی مخصوص به خودش است ‏و در همۀ اسطوره ها، خدایانی وجود دارند که در سیلاب مردم آن ملت حاکم برسرنوشت آدمیان و مدعی ‏معجزه نمایی هستند و نیزمی دانید که همۀ اسطوره ها ریشه در افسانه و پندار دارند و به همین جهت، اسطوره هایی مرده اند. اما اسطوره یا میتولوژی دیگری نیز هست که به یک ملت یا به یک قوم و نژاد معینی ‏اختصاص ندارد بلکه به همۀ آدمیان، ازهر نژاد و رنگ، متعلق است؛ به عبارت دیگر، ازآن تمامی عالم بشریت ‏است.‏

این اسطوره، برخلاف میتولوژی های مردۀ باستانی، برافسانه و پندار مبتنی نیست بلکه ریشه در واقعیاتی ‏مخصوص و ملموس دارد. به همین جهت، اسطوره ای است که هیچ گاه کهنه نمی شود. به موجب اصول این ‏اسطوره‎ ‎دانش‎ ‎و هنردو خدای بزرگ اند که حاکم برمعنویات ومادیات بشرند وهستی‎ ‎و سرمستی‎ ‎آدمیان ‏ازبرکت وجود آنهاست.‏

‏ این خدایان بزرگ درتلاش خدایان افسانه ای و پنداری، بی هیچ ادعایی، معجزه می نمایند و شاهکار می آفرینند و رسالتشان، با واسطۀ پیامبرانی چون دانشمندان و فیلسوفان و هنرمندان و مخترعان و شاعران و ‏نویسندگان، به عالم ابلاغ می شود.‏

دانشمنـدانی چون ارشمیـدوس، فیثاغـورث، ابوعلی سیـنا، زکریای رازی، گالیـله، نیوتن، کپرنیک، اینشتین ‏و فیلسوفانی چون سقراط، افلاطون، ارسطو، فارابی، دکارت، هگل و مارکس و هنرمندانی چون رافائل، میکل ‏آنژ، بتهوون، شوپن، اشتراوس، چایکوفسکی و پیکاسو و شاعران و نویسندگانی چون خیام، سعدی، ‏حافظ، مولانا، شکسپیر، دانته، هوگو، تولستوی و همینگوی ومخترعانی چون گوتنبرگ و لاوازیه و ‏مارکونی و ادیسون و … به یک قوم و ملت خاص تعلق ندارند بلکه ازآن همۀ بشریت اند.‏

رازی الکل را فقط برای ایرانیان کشف نکرده، گوتنبرگ چاپ را فقط برای آلمان ها اختراع نکرده و نظر ‏پاستور نیز از کشف میکروب ها فقط برای تأمین سلامتی فرانسوی ها نبوده است. سعدی تنها برای ما نگفته است ‏که بنی آدم اعضای یکدیگرند و ادیسون برق را فقط برای امریکاییان اختراع نکرده است. فلسفۀ خیام ‏و هگل تنها برای ملت خودشان نیست بلکه بیان واقعیاتی است که همۀ جوامع بشری را دربرمی گیرد. از ‏موسیقی بتهوون و اشتراوس و نقاشی رافائل و پیکاسو و شعر حافظ و گوته دنیا لذت می برد چون مظاهری ‏از رسالت آن دو قوای بزرگ، یعنی دانش و هنر، است‎.‎

‎این دو خدای بزرگ درتمام دنیا دارای معابد بی شماری هستند که مؤمنان و خدمتگزاران و شاگردانشان در ‏آنها به خدمت قلم مشغول اند، معابدی که هیچ گاه زوال نمی پذیرند و از رونق و شکوه نمی افتند. دانشگاه ها و ‏مدرسه ها و آزمایشگاه های علمی ولابراتوارها و موزه های هنری و مؤسسات فرهنگی و کانون های هنری تماماً ‏از معابد آن خدایان بزرگ به شمار می روند و بی شک‎ ‎کانون نویسندگان ایران‎ ‎نیز یکی ازآن‎ ‎معابد‎ ‎است که ‏اینک شما به زیارت آن آمده اید.‏

شمایی، که مرجع خروشانی از دریای بزرگ و به ظاهرآرام ملت ما هستید و من، که کمترین‎ ‎کاهن‎ ‎این معبد ‏مقدسم، اینک با قلبی آکنده از وجد و سرور به استقبال شما آمده ام و با چشمانی نمناک از اشک شوق به ‏شما می نگرم تا با زبانی که ندارم به شما بگویم و درود بفرستم و با لبانی لرزان از هیجان به دست های ‏گرم و صمیمی و به چهره های خندان و مهربان شما بوسه بزنم.‏

در ۳ اردیبهشت ۱۳۸۶ش، رأس ساعت ۱۱ صبح، طی مراسمی در خیابان دانشگاه شهرستان ‏مهاباد از پیکرۀ استاد محمد قاضی، مرد ترجمۀ ایران، با حضور مسئولان و بستگان آن مرحوم و جمعی از ‏هنرمندان و مردم شهرستان مهاباد پرده برداری شد.

پیکرۀ استاد محمد قاضی را طراح، نقاش و ‏مجسمه ساز کرد، هادی ضیاءالدینی، از هنرمندان سنندجی، طراحی کرده و ساخته است. به گفتۀ ‏ضیاءالدینی پیکرۀ استاد محمد قاضی از بتن مسلح ساخته شده و حدود چهار متر بدون ستون ارتفاع دارد و ‏طراحی و بتن ریزی آن هشت ماه به طول انجامیده است. استاد محمد قاضی شخصیت اصلی کتاب ‏‏زوربای یونانی را بسیار به خود نزدیک می دانست. به همین دلیل، ‏ضیاءالدینی برای طراحی پیکرۀ استاد ترجمۀ زوربای یونانیرا نیز مطالعه کرده بود.‏