بنای یادبود شهیدان نژادکشی ارمنیان در محوطه کلیسای سرکیس مقدس تهران

بنای یادبود شهیدان و قربانبان نژاد کشی ارمنیان، در همۀ کشورهایی که ارمنیان بازمانده از این فاجعۀ عظیم انسانی ‏سکونت دارند و در بسیاری از جوامع ارمنیان دیگر کشورها، بر پا شده است. مهم ترین این بناها مجتمع یادبود نژادکشی ‏در ایروان است که بر فراز تپه ای ساخته شده و شامل بنای یادبود، موزه و مرکز بررسی های اسناد نژادکشی، دیوارۀ ‏یادبود فعالان و مدافعان حقوق ارمنیان در جهان، چلیپاسنگ های یادبود کشتارهای سومگائیت و باکو و بیشه ای است که ‏یادگار بازدید شخصیت های روحانی، سیاسی، علمی و هنری از این مجتمع است و درختان آن به دست بازدیدکنندگان ‏کاشته شده است.‏

در ایران بناهای یادبود شهیدان نژادکشی ارمنیان در تهران، اصفهان، شاهین شهر، تبریز، ارومیه، اراک، اهواز و آبادان ‏ساخته شده اند.

بنای اصلی یادبود شهیدان نژاد کشی در تهران، در محوطۀ کلیسای سرکیس مقدس، مجاور ضلع شرقی محوطۀ ‏بین کلیسا و ساختمان اداری خلیفه گری بر پا شده است. دو بنای یادبود دیگر نیز‎ ‎در محوطۀ کلیساهای گریگور مقدس و ‏تارگمانچاتس، در محله های مجیدیه و وحیدیه، ساخته شده اند که جنبۀ محله ای دارند. هر سال در ۲۴ آوریل، سالروز یادبود شهیدان نژادکشی ۱۹۱۵م، بنای یادبود شهیدان غرق گل می شود و نمایندگان ‏انجمن ها، مدارس، نهادهای مذهبی و اداری و هزاران تن از ارمنیان تهران، از کوچک و بزرگ، با اجتماع در برابر این بنا ‏طی مراسمی یاد ۱/۵ میلیون شهید ارمنی را گرامی می دارند و نسبت به آنان ادای احترام می کنند.

در کنار بنای یادبود شهیدان، در محوطۀ کلیسای سرکیس مقدس، قبر خلیفۀ فقید اسقف اعظم آرداک مانوکیان (۱۹۳۱ـ ‏‏۱۹۹۹م) قراردارد. ایشان از ۱۹۶۱ ـ ۱۹۹۹م رهبری دینی و تصدی امور خلیفه گری ارمنیان تهران و شمال ایـران را بر ‏عهده داشتنــد و کلیسـای سرکـیس مقــدس، ساختمـان خلیــفه گری و بنـای یادبود شهیدان نژادکشی در دورۀ ایشان احداث ‏شده اند.

بنای یادبود شهیدان کلیسای سرکیس مقدس از سنگ مرمر سفید ساخته شده و بلندی آن ۳/۵۰ متر است که بر پایه ای از ‏همان سنگ به ابعاد ۷۷×۱۶۲و بلندی ۸۲ سانتی متر قرار گرفته. روی پایه کتیبه ای به پهنای ۷۷ و بلندی ۶۶ سانتی متر‎ ‎دیده می شود که بر روی آن به خط نستعلیق فارسی و زیر آن به ارمنی نوشته شده است: «یادبود شهدای ارامنه». زیر این نوشته به زبان ارمنی «۲۴ ‏آوریل ۱۹۱۵» و زیر آن، با خطی ریزتر و به ارمنی آمده است: «این بنای یادبود به هزینۀ آرسِن دِر هاکوبیان‏ به یادبود والدین او، گریگور و ماشینکا، ساخته شده است». در وسط کتیبه نقش برجسته ای دایره شکل به قطر۱۷ سانتی متر با خطوط ‏شعاعی خمیده جای گرفته که نماد استمرار و پایندگی است. در دو طرف کتیبه نقش برجستۀ درخت که نماد زندگی است ‏و در بالای آن نیز زنجیری سنگی به صورت افقی با ۱۲ حلقه به نشانۀ همبستگی دیده می شود.‏

بر روی پایه، سکویی سنگی به ابعاد ۶۱ × ۱۴۶و بلندی ۱۱ سانتی متر بنا شده و بر روی آن عقابی با بال های گشوده، که نماد ‏آزادگی است، ایستاده و بال هایش بر دو چلیپاسنگ، هر یک به ابعاد ۶۰×۱۴۳ سانتی متر و ضخامت ۲۰ سانتی متر، به فاصلۀ ۱۸ سانتی متر از ‏یکدیگر، تکیه داده است. چلیپاسنگ ها دارای حاشیه ای تزیینی اند و برگ های درخت زندگی، از پای صلیب ها به سمت بالا ‏کشیده شده اند. ‏

در پشت دو چلیپاسنگ و در وسط آنها، تخته سنگ دیگری سر بر کشیده که در بالا جناغی شکل است. پهنای آن ۷۴ ‏سانتی متر و بلندی آن از بالای چلیپاسنگ ها ۹۰ سانتی متر در دو طرف و ۱۱۲ سانتی متر در وسط است و با چلیپاسنگ ‏ها مجموعۀ سه گانه ای را می سازد که نماد تثلیث است.‏

از میان دو چلیپاسنگ درخت زندگی، سربرکشیده و برگ های آن بر تخته سنگ میانی گسترده شده است. ساقۀ درخت زندگی، کشیده و نوک تیز، در عین حال به شکل ‏شمشیر بر کشیده ای است که از میان چلیپاسنگ ها برخاسته و نشانۀ ایستادگی و پیکار است. بر بالای سنگ میانی نقش ‏بزرگ خورشید به قطر ۳۵ سانتی متر جای گرفته که نماد آزادی و عدالت است است. ‏

در جلوی بنای یادبود هفت قطعه سنگ به درازای ۱۴۰ و پهنای ۲۶ ـ ۵۵ سانتی متر به صورت شعاعی با شیب اندک به ‏سمت جلو در زمینۀ نیم دایره ای پوشیده از گل و سبزه درکنار هم و با فاصله چیده شده که نماد سنگ های مزار است و روی هر یک نقش ‏برجستۀ نماد پایندگی به قطر ۲۰ سانتی متر قرار گرفته است.‏‎ ‎در جلوی سنگ مزار میانی آتشدانی سنگی برای سوزاندن ‏کندر جای گرفته است. در پشت بنای یادبود و به فاصلۀ ۱/۵ متر از آن دیواره ای منحنی از سنگ تراورتن صورتی به درازای ۹ ‏متر و بلندی ۱/۶۰ متر ساخته شده و شکل خمیدۀ آن دربرگیرندۀ بنای یادبود است. بر روی این دیواره در یک سمت ‏شمشیری برکشیده با زمینه ای از شاخه ها و برگ های رز نقش شده است. شاخه های رز به بالا و به سمت دیگر دیواره که ‏نماد برجستۀ پایندگی به قطر ۵۵ سانتی متر بر روی آن نقش شده کشیده می شوند.‏‎ ‎دربالای دیواره زنجیرۀ بافته شدۀ سنگی به ‏صورت افقی نقش شده است.

بنای یادبود شهیدان نژادکشی ارمنیان، با طرحی مرکب از سه قطعه سنگ، در نگاه اول نماد باور دینی ارمنیان است، باوری که ‏برای صیانت از آن ملتی رهسپار قتل گاه شد. نقش صلیب روی چلیپاسنگ ها نماد رستاخیز مسیح و نشانگر شهادت و ‏خیزش است و چنانکه مسیح از مردگان برخاست، ملت ارمنی نیز با وجود کشتارها، آوارگی و پراکندگی توانست باز سر بر ‏افرازد و حکومت مستقل ارمنستان را، پس از تحمل چندین قرن سلطۀ بیگانگان، در ۱۹۱۸م بنا نهد. دیگر نقش های رویۀ ‏بنای یادبود در مجموع بیانگر روحیۀ آزادی خواهی، پایداری، پایبندی به دین و ایمان و اعتقاد به پیروزی حق و حقیقت ‏هستند. ‏

بنای یادبود شهیدان در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۵۲ش /۳ مه ۱۹۷۳م در پنجاه و هشتمین سالگرد نژادکشی ارمنیان رونمایی شد. ‏در این مراسم عالی جناب خورِن اول، جاثلیق حوزۀ دینی کیلیکیه (سیلیسی) مستقر در لبنان،‎ ‎حضور داشتند و ‏مراسم رونمایی با دعای تبرک و سخنان ایشان برگزار شد. در این مراسم، نخست آرسن دِر هاکوبیان، نیکوکاری که هزینۀ ‏بنا را تقبل کرده بود، از بنای یادبود پرده برداری کرد و سپس، اسقف اعظم آرداک مانوکیان، خلیفۀ وقت، سخنان مبسوطی ‏ایراد کردند. همچنین، دکتر اونیک ساهاکیان و نورایر پاهلاوونی به نمایندگی از سوی شورای خلیفه گری بیاناتی اظهار ‏داشتند. در این مراسم چندین هزارتن از ارمنیان تهران، جوانان و دانش آموزان حضور داشتند.

ساخت بنای یادبود نژادکشی همزمان با احداث کلیسا و ساختمان خلیفه گری و رونمایی آن چهار روز پس از گشایش ‏کلیسا صورت گرفته است. از این رو احتمال می رود که طراحی این بنای یادبود را نیز اوژن آفتاندیلیانس، مهندس معمار ‏طراح مجتمع کلیسا و خلیفه گری، بر عهده داشته و یا در طراحی آن مشارکت کرده باشد. ساخت تندیس عقاب پرگشوده ‏در بنای یادبود کار پیکرتراش هنرمند، بانو اِما آبراهامیان، بوده است.‏

دیوارۀ پشت و سنگ های مزار در دهۀ ۱۳۶۰ش، در پی مسابقه ای که شورای خلیفه گری برای طرح توسعۀ بنای یادبود ‏اولیه اعلام کرده بود، به بنای موجود افزوده شد که طرح آن از مهندس معمار واهیک شامیرزایان است.‏