واروژان آراکلیان، مهندس معمار، فعال اجتماعی جامعهٔ ارمنیان ایران و کارشناس برجستهٔ عرصهٔ حفاظت آثار تاریخی، نامی آشنا در حوزهٔ حفظ و مرمت آثار معماری در ایران و نیز، در محافل ارمنی سراسر جهان است. تلاش های پیگیر و خالصانهٔ او در زمینهٔ حفظ و مرمت آثار تاریخی ارمنیان از او چهره ای شاخص و ممتاز ساخته است.

او در ۱۳۱۲ش/۱۹۳۴م در تبریز در خانواده ای اهل فرهنگ و هنر چشم به جهان گشود. تحصیلات خود را تا پایان دورهٔ دبیرستان در زادگاهش گذراند. سپس، به دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران راه یافت و دورهٔ دانشکده را در رشتهٔ معماری با درجهٔ کارشناسی ارشد به پایان رساند. پایان نامهٔ تحصیلی وی «طرح مرمت دیرهای تادئوس (قراکلیسا) و استپانوس مقدس در استان آذربایجان» بود که شامل طرح پیشنهادی زیارت سالانه در دیر تادئوس مقدس برای بیست هزار زائر نیز می‌شد. این پایان نامه با درجهٔ ممتاز پذیرفته شد. ‏ در ۱۳۳۳ش/ ۱۹۵۴م شورای خلیفه گری آذربایجان، مستقر در تبریز، برنامهٔ زیارت سالانهٔ دیر تادئوس مقدس را در روز یادبود آن قدیس برقرار کرد. در آن سال‌ها، دسترسی به دیر به آسانی مقدور نبود و زائران و بازدیدکنندگان اتفاقی، از قره ضیاءالدین در جادهٔ تبریز ماکو، بی راههٔ منتهی به روستای سیاه چشمه و دیر تادئوس مقدس را ناگزیر سوار بر خودروهای باری می پیمودند. تا سال‌های پایانی سدهٔ نوزدهم میلادی دیر تادئوس مقدس مقر خلیفه گری آذربایجان بود، اما در پی مهاجرت ساکنان آبادی های حوزهٔ خلیفه گری و انتقال خلیفه گری به تبریز دیر تادئوس مقدس سال‌ها در انزوا ماند و در معرض تجاوز افراد سودجو و آسیب‌های طبیعی قرار گرفت. برقراری برنامهٔ زیارت فرصتی بود تا بار دیگر دیر در مرکز توجه افراد متدین و علاقه‌مند به آثار مذهبی و تاریخی واقع شود. ‏

واروژان آراکلیان در زمرهٔ افرادی است که از آغاز جوانی همهٔ توان خود را برای حفظ آثار تاریخی و فرهنگی ارمنیان، در پهنهٔ کشور، ‏به خصوص در آذربایجان، به کار گرفته و در این راه، از صرف منابع مالی خود نیز دریغ نورزیده و خویشان و نزدیکان را هم به این کار تشویق کرده است. نخستین اقدام وی مرمت گنبد دیر تادئوس مقدس در سال‌های ۱۳۳۶–۱۳۳۸ش بود. صلیب نصب شده بر فراز گنبد گلوله خورده و سوراخ شده و بال‌های آن شکسته بود. بر بسیاری از نقش برجسته‌ها اثر گلوله برجای مانده بود که به حملهٔ نیروهای عثمانی مربوط می شد. در سال‌های بعد، مرمت و تحکیم دیوارها؛ تکمیل برج ناقوس، که ناتمام رها شده بود؛ دفع آب ها؛ و بسیاری عملیات دیگر با همت و پیگیری مداوم مهندس آراکلیان جامهٔ عمل پوشید. ‏

در دههٔ ۱۳۴۰ش، به دعوت سازمان برنامه و بودجه، ادوارد اوتوجیان، معمار و شهرساز ارمنی تبار فرانسوی و کارشناس یونسکو، ‏برای بررسی اولیهٔ اقداماتی که در نهایت به ثبت جهانی دیر تادئوس مقدس منتهی شد، به ایران آمد. پس از بازگشت وی، دو کارشناس به نام های مارتن و خداوردیان برای شروع عملیات به محل آمدند. آنان حجره های پیرامون کلیسا و محراب آن را مرمت و بازسازی کردند. محراب بخش اصلی و قدیمی کلیسا بود که پس از زمین لرزهٔ ویرانگر ۱۳۱۹م/ ۷۱۹ق، در مدت ده سال ساخته شده بود. مهندس آراکلیان با حضور در محل و نظارت بر عملیات و در دسترس گذاشتن اطلاعات تاریخی و تخصصی به بهبود روند بازسازی کمک شایانی می کرد. وی با جمع آوری کلیهٔ اطلاعات نقشی مؤثر در راهنمایی کارشناسانی داشته است که در سال های بعد نیز برای بازدید های دوره ای مورد نیاز، به منظور ثبت آثار تاریخی، مراجعه می کردند. این همکاری ها نه تنها در مورد دیر تادئوس که در مورد دیگر آثار تاریخی ارمنیان در آذربایجان نیز صورت گرفته است، مانند دیر استپانوس مقدس؛ کلیسای روستای دره شام در کنارهٔ ارس، به ویژه، ‏محوطهٔ مسکونی این روستا که سابقهٔ هفتصد ساله دارد و تاریخ آن به زمان ایلخانان می رسد؛ کلیسای سرکیس مقدس؛ کلیسای قریس؛ و دیگر جاها. ‏

دیر استپانوس مقدس، در شمال غربی جلفا، در سه کیلومتری جنوب رود ارس بنا شده و در پایین دست آن در ساحل ارس روستای قدیمی دره شام قرار دارد. در سدهٔ نوزدهم میلادی، این دیر نیز مانند دیر تادئوس مقدس اسقف نشین و مقر خلیفه گری بود و تعدادی از شهرها و آبادی های ارمنی نشین شمالی و جنوبی رود ارس در حوزهٔ آن قرار داشت. دیر استپانوس، که در کوه های سخت گذر محصور است، ‏از طریق راه های مالرو با شهرها و آبادی های اطراف در ارتباط بود. با پراکنده شدن اهالی آبادی های پیرامون، در اثر اوضاع نامساعد امنیتی و سیاسی، حوزهٔ خلیفه گری دیر استپانوس در حوزهٔ تازه تأسیس خلیفه گری کل آذربایجان، با مرکزیت تبریز، ادغام شد. در نتیجه، دیر کارکرد قبلی خود را از دست داد و پس از چندی در انزوای کامل قرار گرفت. از آن پس، در وضعیتی که راه دسترسی نیز وجود نداشت، حفاظت دیر از تعرض و دستبرد افراد و پیشگیری از آسیب های طبیعی و ضرورت انجام به موقع تعمیرات از نگرانی های اصلی خلیفه گری آذربایجان بود. سرانجام، با کمک های مردمی جامعهٔ ارمنیان و همکاری مقامات ذیربط جاده ای برای دسترسی به دیر در نوار مرزی احداث شد. ساخت جاده هفت ماه به درازا کشید و در بهمن ۱۳۵۱ش، نخستین گروه بازدیدکنندگان از تبریز، از طریق جادهٔ نوساز، موفق به زیارت دیر استپانوس شدند. ‏

بعدها، ادارهٔ راه استان به بهسازی و تکمیل این جاده همت گماشت. با گشایش این جاده زائران و گردشگران بسیاری به دیر راه یافتند و از تخریب ناشی از عوامل طبیعی و دستبرد افراد سودجو جلوگیری شد. در سال های اخیر، مرمت اساسی دیر به همت سازمان میراث فرهنگی استان در مقیاس وسیع در دست اقدام بوده و دیر استپانوس از جاذبه‌های عمدهٔ گردشگری استان آذربایجان شده است.

احداث جادهٔ دیر استپانوس مقدس با هدایت مستقیم مهندس واروژان آراکلیان و همکاری دکتر روبرت هوانسیان، هایک استپانیان و دیگران با حداقل امکانات مالی و تدارکاتی تحقق یافت و به صورت اقدامی برجسته در کارنامهٔ فعالیت های مهندس آراکلیان ثبت شده است. وی با تسلط بر تاریخچهٔ دیر و آگاهی از عناصر معماری ارمنی همواره با مدیران و کارشناسان سازمان میراث فرهنگی همکاری نزدیک داشته و رهنمود های وی در مرمت بخش های گوناگون دیر همواره مد نظر قرار گرفته است. ‏

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال ارمنستان، مرمت مسجد کبود ایروان، ـ از بناهای سدهٔ هجدهم میلادی ـ و بهره‌برداری از آن در دستور کار دو کشور همسایه قرار گرفت. در دورهٔ شوروی، که بناهای مذهبی بی محابا تخریب می‌شد، این بنا با دخالت برخی از مقامات ارمنستانی و تغییر ظاهری کاربری آن از خطر تخریب در امان ماند. جمهوری اسلامی ایران بنیاد مستضعفان را متولی بازسازی مسجد کرد. در اینجا نیز مهندس واروژان آراکلیان، در مقام کارشناس آثار معماری، از سوی بنیاد مستضعفان وارد عملیات شد و در تمامی مراحل بازسازی به همکاری خود و ایجاد هماهنگی با مقامات ارمنستانی ادامه داد.

مهندس آراکلیان نه تنها در عرصهٔ معماری که در فعالیت های اجتماعی جامعهٔ ارمنیان نیز حضوری پررنگ داشته است. ‏ در ۱۳۳۳ش/۱۹۵۴م، باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات تهران، که ده سال سابقهٔ فعالیت داشت، شعبهٔ تبریز را با ۱۲۰ عضو گشود. واروژان آراکلیان، که از مؤسسان شعبهٔ تبریز بود، به اتفاق نمایندهٔ باشگاه مرکزی برای تأسیس این شعبه مدت‌ها تلاش کرده بودند. در انتخابات نخستین دورهٔ هیئت مدیرهٔ شعبهٔ باشگاه آرارات در تبریز آراکلیان به سمت عضو و رئیس هیئت مدیره برگزیده شد. او دو دورهٔ پیاپی ریاست شعبهٔ تبریز باشگاه را برعهده داشت. شعبهٔ باشگاه در تبریز درکنار باشگاه مرکزی در تهران نقشی مؤثر در سازماندهی حیات ورزشی و فرهنگی جامعهٔ ارمنیان تبریز ایفا کرده و هم‌اکنون، در شصت و چهارمین سال فعالیت همچنان مؤثر و فعال است.

در سال‌های بعد، مهندس واروژان آراکلیان در سمت های عضو هیئت نمایندگان جامعهٔ ارمنیان تبریز، عضو شورای خلیفه گری آذربایجان و عضو و نایب رئیس شورای شهر تبریز به فعالیت اجتماعی در زادگاه خود ادامه داد. وی، پس از انتقال به تهران نیز در امور جامعهٔ ارمنیان تهران به فعالیت پرداخت. مهندس آراکلیان در سال های ۱۳۷۵–۱۳۷۷ش ریاست شورای خلیفه گری ارمنیان در حوزهٔ تهران و شمال ایران و در ۱۳۷۸–۱۳۸۰ش ریاست هیئت مدیرهٔ باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات را برعهده داشته است. در ۱۳۷۶ش، به منظور حفاظت از آثار فرهنگی ارمنیان در سرتاسر ایران، از سوی سه حوزهٔ خلیفه گری تهران و شمال، اصفهان و آذربایجان هیئتی تشکیل و مهندس آراکلیان به ریاست آن منصوب شد. وی تا ۱۳۸۷ش در این سمت باقی ماند. ‏

در کارنامهٔ مهندس واروژان آراکلیان فعالیت های بسیاری ثبت شده که در این مختصر مجال پرداختن به همهٔ آنها نیست. در اینجا، ‏به اجمال به شرح برجسته ترین اقدام وی، جا به جایی کلیسای مریم مقدس زور زور[۱] و بازسازی آن، می پردازیم:‏

کلیسای مریم مقدس زور زور در ده، دوازده کیلومتری دیر تادئوس مقدس، در کنار درهٔ رودخانهٔ زنگمار قرار گرفته است. این کلیسا از بناهای دیر زور زور بوده که به همت اسقف اعظم زاکاریا، خلیفهٔ دیر تادئوس مقدس بنا شده بود و تاریخ احداث آن سال های ۱۳۱۵–۱۳۲۴م/ ۷۱۵–۷۲۴ق[۲] تخمین زده می شود. دیر زور زور به صورت مدرسهٔ دینی و مرکز فرهنگی زیر نظر راهب عالی مقام، هوانس یرزنگاتسی، معروف به زور زورِتسی[۳] اداره می شد. عمر دیر چندان دراز نبود. پس از چندین دهه، بر اثر حملهٔ مجدد مغولان و سپس، لشکرکشی تیمور لنگ و دیگر اقوام تورانی آسیب های فراوان دید چنان‌که در اوایل سدهٔ هفدهم میلادی به حالت متروک درآمد، بناهای آن بر اثر زمین لرزه و عوامل جوی و غارت ها و چپاول های پی در پی ویران شدند و از بین رفتند و تنها کلیسای مریم مقدس آن به حالت نیمه ویران با گنبد فروریخته به روزگار ما رسید‏.[۴]

حدود سی سال پیش، به منظور آبیاری دشت ماکو، طرح سد مخزنی بارون بر روی رودخانهٔ زنگمار در نزدیکی روستای بارون در دست اجرا بود. محل سد در مجاورت کلیسای زور زور طراحی شده بود و با آبگیری سد کلیسای مریم مقدس زور زور در آب غرق می شد. ‏عملیات ساختمانی و انفجارها آسیب فراوانی به بنای موجود رسانده بود. در این حال خلیفه گری آذربایجان و شخص مهندس واروژان آراکلیان و سازمان میراث فرهنگی کشور موضوع را پیگیری کردند. سرانجام، با موافقت وزارت نیرو و همکاری سازمان آب منطقه ای و مهندسان مشاور مهاب قدس و پیمانکار، بخشی از عملیات اجرایی به مدت بیش از سه هفته متوقف شد. در این فاصله، کارشناسان سازمان میراث فرهنگی با رعایت اصول علمی، با شماره گذاری لایه ها و قطعات سنگ های کلیسای مریم مقدس، آن را به‌طور کامل پیاده کردند و به نقطهٔ دیگری در فاصلهٔ ششصد متری و ارتفاع ۱۲۰ متری محل پیشین انتقال دادند و بر روی یک برآمدگی صخره ای از نو بازسازی کردند. ‏ ‏ ‏

عملیات بازسازی کلیسا از ۱۳۶۷ش آغاز شد و تا تیر ۱۳۷۹ش به درازا کشید. با توجه به محدودیت دورهٔ انجام کار و نبود امکانات در محل، همچنین، کمبود بسیاری از قطعه سنگ‌های فرو افتادهٔ کلیسا و عدم دسترسی به طرح اولیهٔ گنبد و طوقهٔ زیرین آن، که به کلی از میان رفته بود، بازسازی کلیسا در محل جدید با دشواری‌هایی فراوان همراه بود. سرانجام، بازپردازی نما و بخش‌های از بین رفتهٔ کلیسا با طراحی مهندس آراکلیان و هماهنگ سازی طرح با کارشناسان و معماران جمهوری ارمنستان میسر شد. ‏ [۵] ‏ ‏

با پیگیری مهندس آراکلیان و حسن نیت و همکاری سازمان میراث فرهنگی و دیگر مقامات مملکتی نخستین بار در کشور اقدام متهورانهٔ جا به جایی و بازسازی کلیسایی مورد توجه قرار گرفت، آن هم در وضعیتی که آثار ارزشمند بسیاری بدون توجه در معرض تخریب و انهدام قرار می‌گیرد. هرآینه، اگر تلاش و پیگیری همه جانبهٔ وی نبود، کلیسای زور زور نیز به سرنوشت محتوم بسیاری آثار دیگر دچار می‌شد. حال آنکه امروزه با قرار گرفتن در کنار دریاچهٔ سد بارون گردشگران بسیاری را به منطقه جذب می کند. تمامی هزینه‌های جا به جایی و بازسازی کلیسای زور زور را مهندس آراکلیان و بانو به یادبود والدین خود متقبل شدند. ‏

جا به جایی و بازسازی کلیسای زور زور در سال‌های بعد مورد توجه کارشناسان یونسکو قرار گرفت. بر همین پایه، کلیسای زور زور را به منزلهٔ نمونه ای کوچک از کار جا به جایی و بازسازی اثری تاریخی، که با دقت و درستی صورت گرفته، شایستهٔ ثبت جهانی شمردند. در این مورد نیز مهندس آراکلیان با ارائهٔ مدارک و مستندات زمینهٔ تأیید کارشناسان یونسکو را فراهم آورد. ‏

مهندس واروژان آراکلیان دارای اطلاعاتی گسترده دربارهٔ تاریخ ارمنستان، تاریخ معماری و تاریخ کلیسای ارمنی و تحولات آنها در طول قرن هاست. این اطلاعات به همراه روحیهٔ پرتلاش و جست و جوگر او موجب شد که وی در همهٔ موارد مرتبط با تاریخ و فرهنگ ارمنیان طرف مشاورهٔ سازمان میراث فرهنگی قرار گیرد و دیدگاه های وی مورد توجه و استناد واقع شود. ‏

شب بزرگداشت مهندس واروژان آراکلیان

به همت باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات، در آغاز هشتاد و پنجمین سال زندگی مهندس واروژان آراکلیان مراسم بزرگداشت وی در شامگاه ۲۷ بهمن ۱۳۹۶ش در تالار گردهمایی کومیتاس باشگاه آرارات برگزار شد. مهندس آراکلیان، که خود از اعضای قدیمی باشگاه است، در گذشته مقام ریاست هیئت مدیرهٔ باشگاه را در تهران و شعبهٔ تبریز عهده دار بوده است. ‏

در این مراسم، نمایندگان شورای خلیفه گری تهران، انجمن‌ها و مؤسسه‌های فرهنگی و ورزشی ارمنیان، مطبوعات ارمنی، سفیر ارمنستان در جمهوری اسلامی ایران و هیئت همراه حضور داشتند. همچنین، میهمانانی از ادارهٔ میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی و جمهوری ارمنستان در جمع حاضران بودند.

‏مراسم با نمایش فیلمی کوتاه آغاز شد که در آن مهندس آراکلیان گوشه‌هایی از زندگی و فعالیت های خود را شرح می‌داد. سپس، ‏مهندس گئورگ وارطان، رئیس هیئت مدیرهٔ باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات و نمایندهٔ پیشین ارمنیان تهران و شمال در مجلس شورای اسلامی، با ابراز خرسندی از حضور دعوت شدگان و میهمانان، به نام خانوادهٔ بزرگ آرارات به حاضران خوشامد گفت و برگزاری مجلس بزرگداشت برای شخصیتی چون مهندس آراکلیان را انجام وظیفه شمرد و افزود: «جوامع ارمنی پراکنده در جهان تربیت نسل جوان و آشنا ساختن آنان با فرهنگ ملی و تاریخ خود را در رأس اهداف خویش قرار داده و آن را به همت والای فرزندان ایثارگر خود تحقق بخشیده اند» ‎. ‏

خانم مهندس شرلی آوِدیان، کارشناس ارشد سازمان میراث فرهنگی و رئیس پایگاه کلیساهای تاریخی ایران، در سخنانی از نخستین ملاقات خود با مهندس آراکلیان در باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات، در دوره ای که ایشان رئیس هیئت مدیرهٔ باشگاه بودند یاد کرد و گفت: «هجده سال از آن روز می‌گذرد و تقریباً هر روز از مشاوره و رهنمودهای ایشان بهره‌مند شده‌ام. بارها، به اتفاق از آثار تاریخی بازدید کرده‌ایم و هر بار، اطلاعات تازه ای از او به دست آورده‌ام و مطالب تازه ای آموخته‌ام». خانم آودیان سپس به اجمال از اقدامات کارشناسانهٔ ایشان برای احداث جادهٔ دسترسی به دیر استپانوس مقدس، مرمت این دیر و دیر تادئوس (طاطاوس) مقدس و جا به جایی و دوباره سازی کلیسای زور زور سخن گفت. وی مهندس آراکلیان را فرشتهٔ نگهبان بناهای تاریخی ارمنیان در ایران خواند و ایثارگری ایشان را در عملیات مرمت این آثار ستود. ‏

سخنران بعدی، دکتر آشوت گریگوریان، استاد دانشگاه و رئیس موزه و مؤسسهٔ ملی معماری ارمنستان، بود که برای شرکت در این مراسم از ایروان به تهران آمده بود. دکتر گریگوریان (متولد ۱۹۴۸م، ارمنستان)، دانش آموختهٔ رشتهٔ معماری از دانشگاه پلی تکنیک ایروان (۱۹۷۳م) و دانشکدهٔ معماری مسکو (۱۹۸۵م)، در ‏۲۰۰۹م به دریافت دکترای معماری از دانشگاه مسکو نائل شد. دکتر گریگوریان از ۱۹۸۵م در سمت مدرس و استاد دانشگاه معماری ایروان به تدریس اشتغال دارد، عضو اصلی آکادمی معماری ارمنستان است و بیش از ۲۵۰ مقالهٔ علمی و اجتماعی منتشرکرده است. وی در ۱۹۹۰م موزه و مرکز پژوهشی ملی معماری ایروان را تأسیس کرد و تا کنون مدیریت آن را بر عهده دارد. ‏

دکتر گریگوریان در سخنانی دربارهٔ همکاری مهندس آراکلیان با شخص وی و موزه و مؤسسهٔ ملی معماری ارمنستان گفت: «واروژان آراکلیان برای فعالیت‌های موزه تکیه گاهی استوار و قوی و همکاری دلسوز و بی توقع بوده است، کسی که با سخنان سنجیده و عالمانهٔ خود می‌تواند جنبه‌های خوب و بد کارهایی را نشان دهد که هر مهندس معمار در طول مسیر آفرینندگی خود باید دنبال کند». او رویکردهای دقیق و پیگیر آراکلیان را نیز در فعالیت های پژوهشی برشمرد و تلاش سیزده سالهٔ او را برای بازسازی کلیسای زور زور ستود. ‏

مهندس گاگیک گورجیان ‏(متولد ۱۹۴۸م، ارمنستان)، مدیر موزهٔ اربونی[۶] ایروان و رئیس کمیتهٔ ایکوموس[۷] ارمنستان دیگر میهمان برنامه بود. وی دانش آموختهٔ رشتهٔ معماری و شهرسازی (۱۹۷۲م) است و دورهٔ تکمیلی شهرسازی را در دانشگاه مریلند آمریکا گذرانده است ‏(۱۹۹۴م). گورجیان در سمت‌های معاونت معماری و شهرسازی، ریاست نظارت وزارت شهرسازی، ریاست ادارهٔ حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی و معاونت وزارت فرهنگ خدمت کرده است. عضو اصلی آکادمی مهندسی جمهوری ارمنستان است و از ۲۰۰۹م ریاست منطقهٔ حفاظت شده و موزهٔ اربونی را بر عهده دارد. ‏

مهندس گورجیان در سخنانی خطاب به مهندس آراکلیان گفت: «شما از فعالان نادر ارمنی هستید که با آنکه در خارج از ارمنستان زندگی می کنید و دانش و تخصص خود را در راه شکوفایی کشور زادگاه خود به کار گرفته‌اید، به خصوص، به حفاظت میراث فرهنگی ارمنی و معرفی آن همت گماشته اید. من، در مقام رئیس کمیتهٔ ایکوموس ارمنستان، می‌خواهم تأکید کنم که شما در عین حال که از اعضای فعال برون مرزی ما هستید در تمامی فعالیت‌های ایکوموس در ارمنستان، به ویژه، در مرمت دفتر ایکوموس مشارکت فعالانه داشته اید و نام شما در فهرست یاریگران ایکوموس ارمنستان ثبت شده است. امسال (۲۰۱۸م)، ما دوهزار و هشتصدمین سال بنیان‌گذاری ایروان را با شکوه تمام جشن خواهیم گرفت. در چارچوب آن، طی برنامه هایی مراسم پنجاهمین سال بنیان گذاری موزهٔ اربونی نیز برگزار می شود. از هم‌اکنون به اطلاع می‌رسانم که شما میهمان افتخاری این برنامه‌ها خواهید بود. با تقدیر فراوان از تلاش‌های پرثمر شما طی سال های طولانی، در زمینهٔ حفاظت از بناهای تاریخی ارمنیان و معرفی و عرضهٔ آنها به عموم، می‌خواهم پیشاپیش بگویم که شما در زمرهٔ تلاشگرانی هستید که به دریافت نشان یادبود اربونی ـ ۵۰ نائل خواهید شد. این نشان طی مراسمی ویژه در برنامه های پنجاهمین سال منطقهٔ حفاظت شده و موزهٔ اربونی به شما تقدیم خواهد شد». ‏

گورجیان از جانب کارکنان منطقهٔ حفاظت شده و موزهٔ اربونی نمونهٔ بازسازی شدهٔ خنجری برنزی از دورهٔ اورارتو را به مهندس آراکلیان اهدا کرد. ‏

سخنران بعدی مهندس آلبرت عجمیان، صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامهٔ ارمنی زبان آلیک، گفت که به اقتضای تخصص و سال ها دوستی و همکاری و هم اندیشی بیشترین ارتباط و تماس را با مهندس آراکلیان داشته است و همین شناخت سخن گفتن از او را در حضور وی دشوار می‌کند. او واروژان آراکلیان را آرمان گرایی ثابت قدم خواند که برای حراست از باورها و ارزش های خود همواره به جد تلاش کرده است. وی بر سه جنبه از فعالیت ها و شخصیت آراکلیان تأکید کرد. اول، از فعالیت های مؤثر اجتماعی او تقدیر کرد. دوم، از فعالیت او در شرکت مهندسین مشاور اورارتو، که در آنجا همکار بودند، قدردانی کرد. آراکلیان هم زمان با مدیریت شرکت، در کلیهٔ عملیات مرمت و بازسازی کلیساها، مانند بازسازی کلیسای زور زور بشخصه حضور می یافت. سوم، از روحیهٔ پژوهشگر او تقدیر کرد و گفت: «آراکلیان فردی است که زندگی اش سراسر خودسازی، دانش اندوزی و علاقه به انتقال اندوخته های خود به اطرافیان بوده است. او در زمینه های تاریخ، جنبش های صد سالهٔ اخیر، ادبیات و موسیقی صاحب نظر است. مصاحب خوبی است، دوست پرور است، اصول گراست، صادق است و ایثارگر». ‏

مهندس تقی زاده، از کارشناسان با سابقهٔ ادارهٔ میراث فرهنگی آذربایجان و عضو هیئت راهبردی حفاظت از کلیساهای تاریخی ایران، نخست به سابقهٔ آشنایی خود با مهندس آراکلیان اشاره کرد که به نیمهٔ دوم دههٔ ۱۳۶۰ش می رسد. در این زمان، آراکلیان مدیرعامل شرکت مهندسین مشاور اورارتو و عهده دار طراحی شهر جدید سهند بود. تقی زاده از چند خصیصهٔ آراکلیان یاد کرد و گفت: ‏ «مبانی علمی به کار گرفته شده در طراحی شهر جدید سهند، با درنظر گفتن طبیعت سخت منطقه و سازگاری طرح با اصول زیست محیطی و انسانی، من را از عمق علمی و مرتبهٔ انسانی مهندس آراکلیان آگاه کرد. سپس، در اوایل دههٔ ۱۳۷۰ش، وقتی در سمت یکی از اعضا و همکاران میراث فرهنگی آذربایجان شرقی مشغول به کار شدم، مشاهدهٔ وجوه دیگر شخصیت آراکلیان مرا متقاعد ساخت که ایشان مهندسی خردمند و انسانی وارسته هستند. ایشان همواره در همهٔ این سال ها رهگشای حل مشکلات پیچیده و دشوار فنی در طرح های میراث فرهنگی ـ نه فقط در بناهای تاریخی ارمنیان ـ بلکه در بسیاری از طرح ها بوده اند. ایشان در مواقع سخت و دشواری که بسیاری از اوقات گریبانگیر ما بوده، سخاوتمندانه، از امکانات مالی خود نیز دریغ نکرده اند. ‏

علاوه بر سخاوت یکی دیگر از خصوصیات بارز ایشان نجابتشان است. ایشان در همهٔ حوزه ها یار و یاور ما بوده اند، بدون آنکه حتی یک بار در بارهٔ کمک هایی که کرده اند سخنی به میان آورند. ایشان، با توان بالای فنی و مهندسی، همواره در همهٔ کارها در یافتن راه حل مشکلات و طراحی جزئیات اجرایی ما را مساعدت کرده اند. تواضع ایشان به اندازه ای است که در سال هایی که با ایشان بوده ام ـ در بیش از سی سال همکاری ـ حتی یک بار کلمهٔ من را از ایشان نشنیده ام. ایشان به منزلهٔ یک انسان کامل الگویی بسیار خوب برای همهٔ ما در میراث فرهنگی بوده اند». ‏

دکتر کارن خانلری، نمایندهٔ ارمنیان تهران در مجلس شورای اسلامی، در سخنرانی خود به زبان فارسی گفتند: «کارل مارکس و سپس کارل کائوتسکی جوان و به ویژه، ولادیمیر لنین نقش شخصیت ها را در تاریخ به‌طور بی رحمانه ای مورد اغماض قرار داده اند. آنان معتقد بودند که اگر افراد تاریخ ساز وجود نمی داشتند یا پا به جهان هستی نمی گذاشتند، آنگاه توده ها افرادی دیگر را با نقش آفرینی مشابه در بطن خود می پروراندند و بدین گونه، خدشه ای در روند تاریخ به وقوع نمی پیوست. تاریخ نشان می دهد که این رویکرد مارکسیسم با واقعیت های موجود مغایرت ماهوی دارد. نقش افراد مشخص تاریخ ساز در سرنوشت جوامع بشری هیچ گاه کمتر از نقش توده ها نبوده و نیست. اگر همین تاریخ فرهنگ و هنر معاصر ارمنی های ایران را مد نظر قرار دهیم و سربرگ های مهمی از آن یعنی نجات کلیسای زور زور را از فروریختگی حتمی و نیز ثبت مجموعهٔ سه کلیسای ارمنی را در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به عنوان اپیزودهایی تاریخ ساز در نظر گیریم، آنگاه نقش بی بدیل شخصیتی چون مهندس آراکلیان در آن میان هویدا خواهد شد. صد البته، برای ایفای نقش بی بدیل و تاریخ ساز شخصیت ها باید ویژگی های فردی خاصی داشته باشند. چون هرکسی با هر ویژگی فردی قادر به تأثیرگذاری بر روند تاریخ نمی باشد. من معتقدم که در صدر این ویژگی ها همانا اعتقادات اصولی و انگیزه های قوی ایدئولوژیک قرار دارند. ‏

شاید بتوان معماران بسیاری را یافت که صرفاً به لحاظ تخصصی و تکنیکی از مهندس آراکلیان برتر باشند ولی آنچه جایگاه وی را به شخصیتی تاریخ ساز ارتقا می دهد جهان بینی و بینش اعتقادی اوست، موضوعی که شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته و من مایلم بر آن تأکید کنم. من سال ها افتخار آشنایی با ایشان را دارم و تا جایی که از افکار و پندار ایشان استنباط کرده ام باید بگویم که ایشان در باب موضوعات اجتماعی و اقتصادی به اندیشهٔ سوسیالیسم دموکراتیک اعتقاد راسخ دارند. اصول عدالت و آزادی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و نفی هرگونه ظلم و ستم طبقاتی، نژادی و فرهنگی همواره برای ایشان ارزش هایی بنیادین بوده است. ‏

حفظ هویت ملی ملت ها و تلاش و کوشش همه جانبه برای بالندگی فرهنگی همواره از دیدگاه ایشان مناسب ترین بستر برای رشد فردی و پیشرفت جمعی محسوب می شود. باور به نظریهٔ انقلاب و ایدهٔ انقلاب گرایی راستین در بطن رویکردهای ایشان کاملاً محسوس بوده و قوه ای قابل اتکا برای فائق آمدن بر مشکلات و مبارزه برای ایجاد تحول در شرایط موجود بوده است. ‏مجموعهٔ این ارزش ها و جهان بینی هاست که نقش بی بدیل مهندس واروژان آراکلیان را در تاریخ معاصر ارمنیان رقم زده و جایگاه ایشان را استوار کرده است». ‏

آرتویت زهرابیان، مجری برنامه، پیام اسقف گریگور چیفتچیان، رهبر خلیفه گری کل آذربایجان را قرائت کرد که در آن آمده است: «با گوش فرا دادن به صدای پای معماری ارمنی و تاریخ آن شما از سنین جوانی به ملاقات آثار تاریخی مقدسی رفتید که در ایران، به ویژه، در حوزهٔ خلیفه گری ما در آذربایجان از سده های گذشته بر پا شده‌اند. … شما به سنگ های بی جان پای رفتن دادید و تاریخچهٔ هر اثری را با روح خود درآمیختید. برای آنها بال هایی ساختید و معابد مقدس ما را به آسمان برافراشتید و علاقهٔ روحی خود را به دیگران نیز سرایت دادید». ‏

آرتاشِس تومانیان، سفیر مختار ارمنستان در جمهوری اسلامی ایران، در سخنرانی خود به این نکته اشاره کرد که کارکنان سفارت بر آن بودند تا شب بزرگداشتی را برای مهندس آراکلیان برگزار کنند اما این برنامهٔ عمومی سبب شد که سفارت نیز به آن بپیوندد. ‏

او در بخشی از سخنان خود گفت: «از ویژگی های ملت ارمنی یکی آن است که در همه جا بین فرهنگ های متفاوت و در محیط های مختلف پراکنده است و می کوشد در میان آنها شهروندی شایسته، قانون مدار و احترام برانگیز باشد. در عین حال، به موازات آن، در همان سطح، زندگی ملی خود را نیز داشته باشد و زبان و ادب و فرهنگ خود را حفظ کند. این اقدام برای ارمنی ها در همهٔ کشورها به خصوص، در ایران موفقیت آمیز بوده است». ‏

وی در ادامه افزود: «تاریخ را افراد عادی می‌سازند. در میان آنان، شایستگانی پیدا می شوندکه به مفهوم مستقیم یا غیر مستقیم سنگ روی سنگ می‌گذارند. شما از آن شایستگان هستید که سنگی را بر سنگی گذاشته‌اید». ‏

سفیر ارمنستان دو کتاب به مهندس آراکلیان اهدا کرد. یکی کتابی دربارهٔ نمایشگاه آثار ممتاز فرهنگی ـ تاریخی ارمنی در موزهٔ لوور پاریس و دیگری کتابی دربارهٔ نمایشگاهی که به تازگی در موزهٔ ملی ایران برپا شده و در آن، آثار دورهٔ اورارتو از گنجینه های باستانی ایران و ارمنستان به نمایش درآمده بود. سفیر ارمنستان همچنین از سوی بانو هرانوش هاکوپیان، وزیر وقت دیاسپورای ارمنستان، یک نشان طلا به واروژان آراکلیان اهدا کرد. ‏

در ادامه مجری برنامه رشتهٔ سخن را به مهندس آراکلیان سپرد. او از مدیران باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات، که از ۱۹۵۰م با آنان در ارتباط و از نزدیک شاهد تلاش های گردانندگان این مرکز برای تربیت جسم و روح نسل ها بوده است، از سفیر ارمنستان برای همکاری در برگزاری این مراسم و از هیئت برگزار کنندهٔ مراسم سپاسگزاری کرد. همچنین، از میهمانانی که رنج سفر را بر خود هموار کرده و در این مجلس، حضور یافته اند؛ از خانم شرلی آودیان، رئیس پایگاه حفاظت از کلیساهای تاریخی ایران؛ از ملت بزرگوار ایران؛ از سازمان میراث فرهنگی و همکارانی از سازمان که در مراسم شرکت کرده اند تشکر کرد. به ویژه، اقدامات مؤثر زنده یاد دکتر شیرازی، رئیس وقت سازمان، را ستود. ‏ مهندس آراکلیان خود را وامدار این سرزمین و آب و خاک آن دانست که به وی فرصت رشد و شکوفایی و خدمت داده است.

هنریک خالویان، رئیس هیئت برگزارکنندهٔ مراسم بزرگداشت، در سخنانی گفت: «ما بر این باوریم که این گونه مراسم نه فقط به نکو داشت شخصیتی که به گرامیداشت کاری، گرامیداشت آرمانی اختصاص دارد که نسلی آرمان گرا را پیرامون خود گرد آورده، نسلی که در یک سدهٔ گذشته منشأ آثاری بزرگ بوده و تاریخ سازی کرده است. ما معتقدیم هدف این برنامه همین بوده. ما به دشواری مهندس آراکلیان را متقاعد کردیم که با گردآوری و انتشار آثار مکتوب او می توان بر تاریخ کهنسال[ارمنیان در] آذربایجان پرتوی تاباند. اما نگرانیم که تاریخ ارمنیان ایران در صدسالهٔ اخیر هنوز مورد بررسی جدی قرار نگرفته و امیدواریم با چنین برنامه هایی بتوان گام هایی در این راه برداشت».

او سپاس ویژهٔ خود را به همسر مهندس واروژان آراکلیان اظهار داشت که همواره در کنار ایشان بوده و به ویژه، در برگزاری این مراسم مشوق همسر خود بوده است.

در این مراسم، مهندس تقی زاده از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور لوح سپاسی به مهندس آراکلیان اهدا کرد. همچنین، دکتر آشوت گریگوریان از سوی موزه و مؤسسهٔ معماری وابسته به کمیتهٔ ملی شهرسازی ارمنستان لوح تقدیر و جلد نخست کتاب معماران ارمنی در جهان را به مهندس آراکلیان اهدا کرد. این کتاب دربارهٔ خاندان بالیان است که اهل استانبول بودند. دکتر گریگوریان اظهار امیدواری کرد که جلد بعدی به معماران ارمنی ایران اختصاص یابد. ‏

مهندس آرمن میناسیان، مشاور رئیس کمیتهٔ ملی شهرسازی جمهوری ارمنستان، که به همین مناسبت از ایروان به تهران آمده بود، ‏نشان طلای معمار مومیک[۸] و لوح تقدیر با امضای وزیر شهرسازی را به مهندس آراکلیان تقدیم کرد. ‏

هدیهٔ یادبود باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات به دست مهندس گئورگ وارطان، رئیس هیئت مدیرهٔ باشگاه، به مهندس آراکلیان اهدا شد. ‏همچنین، تقدیرنامهٔ انجمن معماران و مهندسان ارمنی ایران را مهندس واروژان یادگاریان، رئیس هیئت مدیرهٔ انجمن، به ایشان تقدیم کرد. ‏

در پایان، مجری برنامه پیام اسقف اعظم سبوه سرکیسیان، خلیفهٔ ارمنیان تهران و شمال ایران را قرائت کرد. در این پیام آمده است: «واروژان آراکلیان سراسر زندگی خود را صرف بررسی تاریخ ملت ارمنی، به ویژه، مقاطع بررسی نشدهٔ آن کرده و می کند. او، که عاشق ادب و فرهنگ ارمنی است، زندگی خود را با بازسازی کلیساهای ارمنی پیوند داده است …. او با تلاش و پیگیری نستوه نجات فیزیکی کلیسای مریم مقدس زور زور را جامهٔ عمل پوشاند. او با هدایای نقدی خود و خانوادهٔ خود توانست آثار زیبای معماری ارمنی را از نابودی نجات دهد». ‏

در بخش هایی از برنامه اجرای قطعات موسیقی و آواز این مراسم را باشکوه تر ساخت. استاد رازمیک اوهانیان، از اعضای با سابقهٔ باشگاه آرارات، دو ترانهٔ ارمنی همراه با ارکستر سازهای زهی اوهانیان اجرا کرد. وی، که رهبر گروه کُر ارکستر سمفونیک تهران است، اخیراً نشان برجستهٔ هنری مووسِس خورِناتسی را از رئیس جمهور وقت ارمنستان دریافت کرده و ارکستر سازهای زهی اوهانیان را نیز تشکیل داده است. تنظیم ترانه ها برای پیانو و ارکستر کار استاد اوهانیان بود که برای نخستین بار در ایران اجرا می شد و چنان که وی اعلام کرد این اجرا به افتخار مهندس آراکلیان به این مراسم تقدیم شده بود.

در بخشی دیگر، مِقِدی نازاریان و ایرینا ملیکیان با همراهی پیانوی تیگران مسروپیان ترانه‌های تک صدایی و دوصدایی اجرا کردند. در پایان، نیز وارطان ده ساله، نوهٔ مهندس آراکلیان به روی صحنه رفت و قطعه ای را با پیانو به افتخار پدربزرگ خود نواخت.