چکیده

انسان از ابتدای خلقت گرایشی عمیق به عبادت داشته و ‏همواره حس پرستش‎ ‎با او همراه بوده است. از این رو، ‏شروع به ساخت عبادتگاه‏ها کرده تا به پناهگاهی اطمینان بخش در این کرۀ‏ خاکی دست یابد. مسیحیت به منزلۀ ‏یکی از ادیان الهی مفاهیم و ارزش‏هایی را از زمان میلاد ‏حضرت مسیح(ع) تا به امروز برای پیروان خود به ارمغان آورده ‏است که اثرات آن را در معماری کلیساها می‏توان مشاهده کرد. ‏این پژوهش به بررسی ارزش‏های معماری کلیساها اختصاص ‏دارد و به سابقۀ‏ تاریخی و جنبه های فرهنگی و اجتماعی ‏کلیساها در دوره‏های گوناگون می پردازد.‏

در مقالۀ حاضر، تاریخچه‏ای مختصر از مسیحیت آورده ‏و ساختار کلیساها و نمادها و نشانه‏ها از زمان‎ ‎صدرمسیحیت تا ‏پس از انقلاب صنعتی به اختصار بیان شده است. هدف از این ‏پژوهش بررسی ویژگی‏های حکمی معماری کلیساها و نمادهای ‏مورد استفاده در آنها است تا شاید گامی در جهت ‏شناخت هرچه بیشتر اصول و ارزش‏های معماری گذشتگان باشد.‏

مقـدمـه

مسیحیت یکی از ادیان الهی و مبتنی بر تعالیم و سخنان عیسای ‏ناصری (مسیح) است. باور به تثلیث، مرگ ‏مسیح به منزلۀ کفارۀ گناهان بشر، غسل تعمید و روح‏القدس از اعتقادات بنیادین این آیین محسوب می شود. مسیحیت آیینی ‏یکتاپرستانه است که با دارا بودن جمعیت تقریبی ۲/۵ میلیارد ‏نفر بزرگ ترین دین جهان از نظر جمعیت محسوب می شود.‏

کلمۀ فارسی کلیسا از واژۀ یونانی اکلزیا[۳] گرفته شده است. ‏این کلمۀ یونانی دارای مفهومی کلی است که از واژۀ عبری ‏Qahhal و مفاهیمی چون دعوت، احضار، اجتماع و ‏‏عید مذهبی را در دل خود دارد.‏ در عهد قدیم لغت اکلزیا به اجتماع مقدسی اطلاق ‏می شد که ‏در آن مردم برای برگزاری عید تجلیل از یهود دعوت، یا طبق ‏کلام کتاب مقدس، احضار می‏شدند.‏ [۴]

شکل‏ گیری معماری کلیسا از صدر مسیحیت تا ‏بعد از انقلاب صنعتی

معماری کلیساها از آغاز مسیحیت تا پس از انقلاب صنعتی طی هشت دوره شکل گرفته است:

صدر مسیحیت (قرن اول تا ششم میلادی ـ ایتالیا)
بیزانس (قرن ششم تا یازدهم میلادی ـ امپراتوری روم ‏شرقی)‏
رومانِسک (قرن یازدهم و دوازدهم میلادی ـ راوِنا در ‏ایتالیا)‏
گوتیک (قرن دوازدهم تا چهاردهم میلادی ـ فرانسه)‏
رنسانس(قرن چهاردهم تا شانزدهم میلادی ـ شمال ایتالیا)‏
باروک (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی ـ ایتالیا)‏
روکوکو (قرن هجدهم میلادی ـ فرانسه)‏
بعد از انقلاب صنعتی.
۱. صدر مسیحیت (قرن اول تا ششم میلادی ـ ایتالیا)

دورۀ مسیحیت آغازین، به دو دورۀ پیگرد (برابر با ‏تأسیس نخستین اجتماعات مسیحی در سدۀ نخستین میلادی) و دورۀ ‏بازشناسی (از ۳۲۵ م، یعنی هنگامی که کنستانتین مسیحیت را ‏دین رسمی امپراتوری روم اعلام کرد، تا حدود ۵۰۰ م، یعنی هنگامی که ایالت‏های غربی امپراتوری روم زیر سیطرۀ پادشاهان بربر قرار ‏گرفتند) تقسیم می‏شود.‏ [۵]

دورۀ پیگرد

خصوصیات معماری این دوره عبارت است از:

ـ ایجاد مخفی گاه‏ها و مقابر دخمه ای یا زیرزمینی در سدۀ ‏سوم و چهارم

ـ ایجاد خانه‏ های کلیسایی.‏

ـ مقابر دخمه‏ ای‏

از آنجایی که مسیحیان از به رسمیت شناختن دین دولتی یا کیش پرستش امپراتور روم سرباز می زدند خرابکار سیاسی به شمار می رفتند. رومیان اعتقادات آنان را آیینی فاسد، گمراه، زشت و ننگین می دانستند و مسیحیان شدیداً تحت پیگرد قانونی قرار می گرفتند. از این رو، تا پیش از رسمی شدن این دین مقابر یا دخمه‏های زیرزمینی[۶] مکانی برای عبادت و دفن مردگانی بود که در ردیف ‏شهدای صدر مسیحیت به شمار می‏رفتند. ‏این دخمه‏ها شبکه‏ای از دالان‏ها بودند که ابتدا در شهر روم ‏ساخته شدند.‏ در سطح دیوارهای جانبی این دالان ها تورفتگی هایی به موازات محور دالان برای نگهداری از اجساد مردگان گشوده می شد که لوکولوس[۷] نامیده می شدند.

در نگاه رومیان، مسیحیان فرقه‏ای مزاحم و حتی، خطرناک به ‏شمار می‏رفتند که می‏بایست مهار می‏شدند. یکی از ‏شگردهای آنان برای مهار مسیحیان ممانعت از دفن مردگان ‏مسیحی در زمین بود. این قانون، که بسیار ظالمانه به نظر ‏می‏رسید، سبب شد تا مسیحیان دست به اقدامی زنند که ماحصل آن امروزه ‏یکی از ارزشمندترین یادمان‏های دورۀ صدر مسیحیت و ‏نشانگر مقاومت و پایمردی در مقابل جهالت و ظلم به شمار می‏رود. تمامی این ‏یادمان‏ها در زیرزمین قرار گرفته‏اند. به همین علت، مقابر ‏زیرزمینی، دخمه‏ای یا در اصطلاح تاریخ هنر کاتاکومب ‏نامیده می‏شوند.‏ این مقابر همچنین روزگاری پناهگاهی برای پناهندگان و افراد ‏تحت تعقیب و فعالان سیاسی و مذهبی بودند. مدارک ‏اثبات این ادعا پلکان‏های مسدود و مجزا، تورفتگی‏ها و ‏گذرگاه‏های مخفی و درهای پنهان ورودی و ‏خروجی است.

در این دخمه ‏ها دورتادور، دالان هایی به پهنای ۹۰ـ ۱۲۰ ‏سانتی متر و در عمقی مناسب حفر می‏کردند. ‏در سطح دیوارهای جانبی این دالان‏ها، تورفتگی‏هایی به موازات ‏محور دالان برای نگهداری از اجساد مردگان گشوده می‏شد. بر دیواره و سقف اتاقک‏های این مقابر زیرزمینی، با نام کوبیکولوم،[۸] ‏که نمازخانه‏ های تدفینی بودند، نقاشی‏هایی به سبک رومی پسین ‏نقش می‏شد که تنها از روی موضوعات آنها از ‏هنر غیرمذهبی متمایز می شوند.

از آنجا که این مکان دارای بوی ‏بدی بود، تنفس را مشکل می‏کرد و از سوی دیگر بیشتر ‏هنرمندان می بایست بر روی سقف‏های کوتاه نقاشی می‏کردند، این نقاشی‏ها ‏بسیار سریع کشیده شده‏ اند و به نوعی یادآور نگاه امپرسیونیستی هستند. این طرح‏ها هندسی اند و نقش صلیبی دارند. ‏صحنه‏ها برگرفته از عهد عتیق و داستان حضرت یونس ‏است. مسیح در آغاز به صورت چوپانی نیکوکار یا آموزگار تصویر ‏می‏شد اما بعدها تصاویر او ویژگی هایی امپراتور گونه به خود ‏گرفت.

به جز ساختار عجیب این مقابر نکتۀ مهم و در‏خور ‏تعمق در مورد آنها نقاشی‏هایی است که بر دیوارهای این مقابر کشیده ‏شده. نقاشی در هوای متعفن ناشی از فساد اجساد، که ‏بسیار سنگین و مرطوب نیز بوده، کاری بسیار طاقت ‏فرسا بود. به ویژه، نقاشی‏های روی سقف‏ها که نقاش برای کشیدن آنها می‏بایست در وضعیتی دشوار و خسته‏ کننده قرار می گرفت. این تنها ‏یکی ازصدها نشانۀ احترام، عشق و ارادت هنرمندان حتی ‏نسبت به اجساد قربانیان و جان باختگان در راه هدفی مقدس و ‏والا بوده است، هدفی که با تمام وجود بدان اعتقاد داشته‏اند.‏

ـ خانه ‏های کلیسایی

باستان‏شناسان بر این عقیده اند که محل اجتماع مسیحیان، ‏همانند سایر گروه‏های مذهبی، در خانۀ اشخاص متدین با طرح ‏رومی ـ یونانی شکل می‏گرفته. بنابراین، وضعیت کالبدی این ‏مکان‏ها تا حد زیادی وابسته به رسوم فرهنگی آن دوره ‏است. ‏

در قرن سوم میلادی (۲۳۲ ـ ۲۵۶م) مسیحیان برای ‏ساخت محل عبادت خود شروع به مدل‏سازی از روی نمونه‏های ‏گذشته کردند. بر خلاف خانه‏ های کلیسایی[۹] در ‏نمونه‏های جدید کارکردهای خانوادگی از جلسات آیینی ‏مسیحیان جدا شد و مکانی شکل گرفت که ظاهری شبیه خانه داشت اما در اصل محل اجتماعات مسیحیان بود. ‏به این گونه خانه‏ ها در اصطلاح دوموس[۱۰] گفته می‏شود.‏

دورۀ بازشناسی

در ۳۱۲م، امپراتور روم، کنستانتین، مسیحیت را ‏پذیرفت. وی در این زمان به منظور سهولت ادارۀ امپراتوری آن را به ‏دو بخش روم شرقی (شامل دریای اژه و قسطنطنیه یا استانبول ‏امروزی) و روم غربی ( شامل روم و ایتالیا) تقسیم کرد. روم شرقی تحت تاثیر معماری بیزانس قرار داشت و فقط توانست در یک فرم غالب و با سازه ای متحول پیشرفت کند. از طرف دیگر ‏معماری روم غربی در طول دوران قرون وسطی ‏متحول شد و پیشرفت بسیاری کرد. [۱۱]در ‏این دوره، خانه ‏های کلیسایی اندک اندک به شکل کلیسا تغییر شکل ‏ دادند.‏

ـ کلیسای تالاری به جای دوموس

کلیساهای تالاری زمانی به وجود آمدند که مسیحیت در ‏روم رسمیت یافت و تبلیغ آن در این امپراتوری آزاد اعلام شد. در معماری این بناها تلاش شده است تا با بهره‏گیری از ‏شکل‏های قدیمی به شکل‏دهی فضای کلیسای ‏مسیحی پرداخته شود. این امر با بهره‏گیری از فرم ‏باسیلیکا، محقق شد.‏

از جمله ویژگی های این بناها می‏توان به‎ ‎موارد زیر اشاره کرد:‏

‏ـ سالن مرکزی با محور طولی

ـ شکل‏گیری فضای داخلی با تأکید بیشتر بر محل ‏رسمی کشیش و مردم

‏ـ قرارگیری فضاهای فرعی در اطراف سالن اصلی. [۱۲]

در‎ ‎روم،‎ ‎از‎ ‎باسیلیکا به‎ ‎منزلۀ فضای اجتماعات عمومی استفاده ‏می‏شد. در دورۀ کنستانتین ساختمان‏ کلیساها را به تقلید از ‏این موضوع با محور طولی می‏ساختند و یک هشتی به منظور‏ایجاد سلسله مراتبی برای داخل شدن به صحن در جلوی ورودی ‏قرار می‏دادند. این صحن به یک محراب نیم دایره در انتها ختم ‏می‏شد که اغلب با یک نیم گنبد آن را می پوشاندند.‏

به‏ طور کلی می‏توان گفت که اتصال بین دو گونه ساختمان مهم، ‏یعنی سالن‏های کلیسایی یا باسیلیکا و مزارهای دایره‏ای شکل، در ‏خلق معماری کلیسایی در معماری صدر مسیحیت نقش ‏عمده‏ای داشته است. [۱۳]

پلان بیشتر کلیساهای نخستین ترکیب یا آمیزه‏ای از حالت ‏کشیدگی و حالت مرکزگرایی بود. کشیدگی بر کلیساهای غربی و مرکزگرایی بر کلیساهای شرقی حاکم ‏بود. دراصل معماری بنای کلیساها مبتنی بر ‏باسیلیکای کشیده بود اما اگر بنا به منزلۀ تعمیدگاه، ‏مقبره یا یادگاه شهیدان نیز مورد استفاده قرار می گرفت، از شکل مرکزگرا استفاده ‏می‏کردند.

۲- بیزانس (قرن ششم تا یازدهم میلادی ـ امپراتوری روم ‏شرقی)‏

انتخاب کنستانتین به منزلۀ ناجی مسیحیت، در بین خدایان ‏متعدد موجود درآن زمان، انتخابی سیاسی و کاملاً مناسب بود و ‏این کار سبب وفادار ماندن ارتش و مردم به او شد. در ۳۴۴م، کنستانتین به دلیل فشارهای فراوان بر ‏مرزهای کشور و در خطر بودن شهر روم تصمیم ‏گرفت پایتخت امپراتوری را از روم به شهر قدیمی بیزانس تغییر ‏دهد. پایتخت جدید کنستانتینوپل (شهر کنستانتین) نام گرفت اما به دلیل فرهنگ ‏موجود در آن کشور این شهر همچنان با نام قبلی خود، بیزانس، شناخته می شد. ‏امپراتوری روم شرقی هزار سال دوام یافت و سرانجام بر ‏اثر حملۀ ترکان عثمانی در ۱۴۵۳م سقوط کرد.‏

طاق‏بندی با پنجره های غرق در نور، کلیساهای گنبددار، تنوع و تعدد ‏فراوان، تابعیت از امکانات محلی، فضاهای داخلی پیچیده، ‏موزاییک‏ کاری، تأثیرپذیری از چهار طاقی‏های ساسانی، به‏ وجود ‏آمدن محورهای عرضی ثانویه و ایجاد پرسپکتیوهای جابه جا شونده ‏از جمله ویژگی‏ های کلی معماری بیزانس محسوب می‏شود. از ‏نشانه ‏های اصلی معماری بیزانس می‏توان به وجود گنبد در ‏طراحی اشاره کرد.‏

به‏ طور کلی معماری بیزانسی بر مبناهای زیر ایجاد شده است:‏

‏ـ ارائۀ راه‏حل برای مشکل اصلی در زمینۀ ‏گنبد‏

ـ انتخاب تزییناتی که مناسب این‏گونه بناها باشد‏

ـ تکمیل پلان با در نظر گرفتن آیین نیایش و ‏دعا در کلیسا. [۱۴]

در امپراتوری روم شرقی، پلان مرکزگرا را برای کلیساهای اصلی ‏اختیار کردند. از زمان یوستینیانوس مرکزگرایی صفت ممیز ‏معماری کلیسایی بیزانس شد.‏

۳- رومانسک (قرن یازدهم و دوازدهم میلادی ـ راونا در ‏ایتالیا)‏

پس از نخستین جنگ صلیبی و تحولات ناشی از آن اروپاییان ‏نگرش تازه‏ای نسبت به هنر و اندیشۀ یونان باستان پیدا کردند ‏که دلایل زیر در آن بی‏تأثیر نبود ‎:‎

‏۱. تثبیت مقام کلیسا به عنوان رهبر مردم

‏۲. ایجاد وضعیتی مناسب برای برقراری روابط تجاری با شرق

‏۳. آزادی و استقلال شهرها. [۱۵]

در خلال این تغییرات، سفرهای مردم به دلایل مذهبی و ‏بازرگانی سبب گسترش سبکی در معماری شد که به آن ‏معماری رمانسک یا رومی‏وار اطلاق می‏شود. با اینکه این سبک ‏وام دار اصولی از هنر رومی بود اما خود به تنهایی هنری محض ‏و اصل قلمداد می‏شود. معماری رومانسک سه اصل را از معماری ‏روم اقتباس کرد:‏

ـ از باسیلیکا، شکل خطی اما با ارتفاعی بلند

ـ از فضای نمایش (تئاتر)، طاق تویزه‏دار

ـ از ساختمان‏های رومی، به‏ویژه معبد پانتئون، گنبد ‏و قوس نیم‏دایره‏ای. [۱۶]

نکات تأثیرگذار در معماری رومانسک

الف: احترام و جایگاه ویژۀ معنوی و مذهبی کلیساها و ‏تسلط آنها بر تمامی امور که جایگزین امپراتوری روم ‏شد.‏

ب: کارکردهای گوناگون برای کلیسا نظیر سخنرانی، ‏موعظه، تجمع‏ها و جلسات تصمیم‏گیری که نتیجۀ افزایش طول صحن و افزایش فضای راهروهای ‏جانبی از طریق ساختن تریبون‏ها یا بالکن‏های فوقانی بر ‏بالای راهروهای جانبی داخلی به منظور ایجاد فضایی برای جمعیت بیشتر در مراسم ویژه بود.‏

ویژگی‏های کلیساهای دورۀ رومانسک نسبت به ‏صدر مسیحیت

ـ بزرگ‏تر و پر تجمل‏تر از قبل هستند.‏

ـ در آنها از طاق قوسی به جای سقف چوبی استفاده شده و ‏در برابر آتش‏سوزی مقاوم هستند.‏

ـ هلال‏های نیمه مدور و دیوارهای ضخیم و تناور در ‏آنها به کار رفته است.‏

ـ در آنها تزیینات ساده، پراکنده و نامنسجم به‏صورت شیار با ‏گچ‏بری و قالب‏زنی به‏کار رفته است.‏

ـ دارای سازه‏های بنایی و سنگین و فرمی مفصل‏دار ‏هستند.‏

ـ نمازخانه‏ ها به‏صورت واحدهایی مجزا و برآمده از ‏پیکرۀ اصلی بناست.‏

ـ طاق متقاطع به منظور دستیابی به پنجره‏ برای ‏تأمین نور در کلیسا به چشم می‏خورد.‏

ـ در آنها از حجم های هندسی ساده و بزرگ و با زاویۀ قائمه، نظیر ‏مکعب و مکعب مستطیل و استوانه، استفاده شده ‏است.‏

ـ طرح‏ریزی مربع‏وار در پلان آنها وجود دارد.‏

ـ برجستگی و گودی فزایندۀ دیوارها و جرزها در ‏جایی که به طاق‏های فوقانی می‏پیوندند به چشم ‏می‏خورد. [۱۷]

۴- گوتیک (قرن دوازدهم تا چهاردهم میلادی ـ فرانسه)‏

ریشه‏ های شکل‏گیری معماری گوتیک

پس از جنگ‏ها و ناآرامی‏های اروپا، پیش از سدۀ دهم میلادی، ‏ثباتی در وضعیت زندگی مردم رخ داد که زمینه را برای ظهور ‏سبک رمانسک و پس از آن گوتیک فراهم آورد. معماری گوتیک، ‏که چهار سده دوام داشت، در قرن دوازدهم میلادی در فرانسه پدید آمد. در ‏دورۀ گوتیک، کلیسا همچنان بر زندگی مردم تسلط داشت و ‏کلیساها مرکز اجتماع مردم در مراسم و جشن‏ها بودند.‏

ویژگی‏ های دوره‏ای که معماری گوتیک در آن پدیدار شد ‏به اختصار چنین است:‏

ـ ثبات و عدم آشفتگی در زندگی مردم، پایان ‏جنگ‏های صلیبی، تجارت با مشرق زمین و اقتصاد ‏مبتنی بر تجارت‏

ـ بالا رفتن هیجانات مذهبی مردم و شور و اشتیاق به ‏آراستن خانۀ خدا و تقویت جایگاه کلیسا در میان ‏مردم‏

ـ توجه به علوم، در ابتدا علوم الهی با مرکزیت کلیسا و ‏سپس، سایر شاخه‏های علوم‏

ـ توجه خاص به زنان به دلیل فئودالیسم انسجام یافته ‏و توجه به مریم مقدس به منزلۀ بانوی معنوی ‏شوالیه‏های مسیحی‏

ـ مخالفت با گوشه‏نشینی، توجه به اماکن باز و تبلیغ آیین مسیحی در میان مردم. [۱۸]

مراحل تکامل معماری گوتیک

معماری گوتیک دارای سه مرحله تکامل به ‏شرح زیر است:‏

الف: گوتیک آغازین

خصوصیات این دوره چنین است:‏

ـ استفاده از قوس‏بندی صحن

ـ استفاده از بالکانه

ـ استفاده از سه دهانه و پنجره‏های ردیفی در زیر گنبد

ـ استفاده از پنجره‏ها و پنج درگاه

‏ـ استفاده از پلان‏های پهن و به شکل صلیب

ـ نورگیری در برج‏ها.

ب: گوتیک پیشرفته (گوتیک شعاع‏سان)‏

در معماری گوتیک پیشرفته موارد زیر به چشم می خورد:‏

ـ جرزها باریک و دیوارها سبک شده و جرزها توأم با ‏پشت‏بندهای معلق برپا شده است.‏

ـ برج‏ها دارای کشیدگی و منارهای بلند شده ‏اند.‏

ـ در دیوارها، به منظور هدایت ‏نور بیشتر به فضای شبستان، از شیشه ‏بندی منقوش سراسری استفاده شده.‏

ـ در آنها از مشبک‏ کاری بر روی سنگ و تزیینات سطحی استفاده شده.‏

ـ نقش برجسته‏ کاری از اندام قدیسان بر قوس‏های ‏مکرر ورودی به چشم می‏خورد.‏

ج: گوتیک پسین‏

تغییرات اساسی در این دوره به قرار زیر است:

ـ قوس‏های متقاطع ایجاد شده که فشار طاق و سرستون‏ها را به طور ‏مستقیم به پایه‏های بنا منتقل می‏کند.‏

ـ ابعاد پنجره‏ها در این سبک بزرگ‏تر شده.‏

ـ به منظور ‏استفاده از نقش و نگارهای نوک تیز سبک مشعشع به سبک شعله‏آسا تبدیل شده است.‏ [۱۹]

۵- رنسانس (قرن چهاردهم تا شانزدهم میلادی ـ شمال ‏ایتالیا)‏

خاستگاه اولیۀ معماری رنسانس (نوزایی) شمال ایتالیا است. از عوامل شکل‏گیری این معماری می‏توان به موارد زیر ‏اشاره کرد:‏

ـ پیدایش شیوۀ جدید تولید و رشد طبقۀ بورژوازی

‏ـ سقوط امپراتوری بیزانس

ـ پایان جنگ‏های صد سالۀ اروپا

‏ـ نهضت اصلاح‏طلبانۀ پروتستان در برابر کلیسای ‏کاتولیک

ـ فتح اندلس به دست مسلمانان و انجام تبادلات فرهنگی

ـ احیای هوشیارانۀ فرهنگ و سنت‏های یونان و روم ‏باستان

‏ـ گسترش فلسفۀ اومانیستی (انسان محوری)‏

‏ـ کشف قارۀ امریکا و کاوش‏های جغرافیایی

‏ـ اکتشاف های بزرگ علمی

ـ شکفتگی هنر بر پایۀ اصول رئالیستی.

در معماری دوران رنسانس از دو نوع نقشه برای ساخت کلیساها و ‏ساختمان‏های مربوط به آنها استفاده می‏کردند:‏

الف: نقشۀ باسیلیکا که به شکل صلیب لاتینی بود. صلیب ‏لاتینی، صلیبی است که تیرک عمودی آن بلندتر از تیرک افقی ‏آن است. ‏

ب: کلیسای مطلوب دورۀ رنسانس نقشۀ کف مدور و یا کف متمرکز ‏داشت و جذابیت این نقشه به آرای هندسی و مذهبی باز ‏می‏گشت. نوع دیگر نقشه کف متمرکز که در کلیساهای ‏این دوره به کار می‏رفت به شکل صلیب یونانی بودکه در آن ‏طول هر چهار بازوی صلیب یکسان است.‏

‎ادوار معماری دورۀ رنسانس

معماری دورۀ رنسانس را در سه بخش ‏می‏توان دنبال کرد:‏

الف: رنسانس آغازین‏

اگرچه ساختمان شاخصی از این دوره موجود نیست اما ‏پیکره‏تراشی و نقاشی در داخل ساختمان، طاق‏های رومی و ‏ستون‏بندی به سبک یونان و گنبدسازی را می‏توان تا حدی به ‏این دوره نسبت داد.‏

ب: رنسانس میانه(۱۴۰۰ـ ۱۵۰۰م)‏

قوس هلالی و نیم دایره ای، ستون‏های رومی، جرزهای سنگین، ‏ستون‏های توکار، طبقات جدا از هم، پلان‏های با تقارن مرکزی یا ‏چهارگوش (صلیب یونانی یا رومی)، الهام از پانتئون، ‏تالارهای عمومی و صنفی و ساختمان‏های شهری، عناصر ‏افقی(طره و هره)، سنتوری، طاق‏نما، نمای تندیس‏وار و ستون ‏بدون انقطاع از خصوصیات این دوره محسوب می‏شود.‏

ج : رنسانس پیشرفته (۱۵۰۰ـ ۱۵۳۰م)‏

خارج شدن طرح کلیسا از حالت پلان مرکزی و طراحی به صورت ‏یک باسیلیکای رومی با سه راهروی اصلی از ویژگی های این دوره است. [۲۰]

۶- باروک (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی ـ ایتالیا)‏

باروک بـه معـنای ناز و نعـمت، جـلوۀ پـر زر و زیـور ‏و توسـل به عواطف است. باروک در بازتاباندن چشم داشت پر‏طمطراق ‏حامیانش بر پیشینیان پیـشی جـست و با گـونا‏گـونی و ‏گـستـردگـی‏اش، روشنـی رنسانـس را از آن گـرفت و آن را در قـالبـی نـو ‏از الگـوهای پیچـیدۀ هنـدسی و جنـبشی سیال ریخت.‏

سـدۀ هفدهـم دورۀ ثبات نسبـی بود. به همـراه این ثبات، عصری از ‏کنش عقلی، روحی و جسمـی فرا رسیـد و همراه این عصر نویـن ‏سبـکی جدید به نام باروک به وجود آمـد که مشخـصه‏ ها و ‏دلبستگی ‏های عـصر خود را باز می‏تاباند. این بازتاب، ‏هنرپروری طبقۀ متوسط را بیش از هنر پروری کلیسا و اشراف ‏نشان می‏داد.‏ در هنر باروک، یک طرح سازمانی پرورده و پیچیده گروه ‏پرشماری از اجزای تک را پیرو کل می‏ساخت و یک جزء را در ‏جزء بعدی به دقت تلفیق می کرد تا نقشی بس مرکب اما بسیار ‏ یگانه بیافریند.‏‏ [۲۱]

از خصوصیات معماری در دوران باروک سرزندگی، تجمل، ‏شکل‏های اغراق شده، پرهیز از خطوط مستقیم، فضای در حال ‏انفجار، بی‏قرینگی، پویایی، واقع‏نمایی، زودگذری، احساسات، ‏تزیینات نمایشی و بی‏تناسبی را می‏توان ذکر کرد.‏همان گونه که ملاحظه شد تاکنون بیشتر بخش شرقی کلیسا ‏در حال گسترش بود. در قرن هجدهم میلادی، گسترش‏ بیشتر ‏معطوف به سمت غربی کلیسا شد.‏از عمده‏ترین تغییرات کالبدی در بنای کلیسا در این سده ها ‏می‏توان به راهروها و گالری‏هایی در بخش‏های بالایی کلیسا ‏اشاره کرد.‏ برج‏های مرکزی با برجک‏های کوچک‏تر دسترسی به طبقات بالا ‏را میسر ساخت.‏

هشتـی ورودی در ایـن زمان کلیسا را به کامل‏ترین شکل خود ‏رساند. این مکان محلی است که کشیش در آن مراسم ازدواج ‏را برگزار مـی‏کند، پیـش از مراسـم تعمـید از شخـص سـؤالاتی ‏می‏پرسـد، اشخـاص در این محـل قراردادهای خـود را تنظیم ‏می‏کنند، اختلافات در این مکان حـل می‏شود و شاهدان اینجـا در ‏نزد کشیش سوگند یاد می کنند.‏ [۲۲]

۷- روکوکو (قرن هجدهم میلادی ـ فرانسه)‏

واژۀ روکوکو از واژۀ فرانسوی روکای[۲۳] به معنای ‏‏سنگ‏ریزه گـرفته شده است. این واژه به ویـژه به صدف‏هـا و ‏سنگ‏ریزه‏هـایی اطلاق می‏شود که برای تزیین فضای داخلی ‏غارها و سرداب‏های مصنوعی به‏کار برده می‏شود.استفاده از ‏این‏گونه صدف‏ها یا شکل‏های صدف‏گونه از ویژگی های اصلی تزیینات ‏روکوکو است.‏ روکوکو اصولاً سبکی مختص فضاهای داخلی با ‏گچ‏بری‏های پر پیچ و خم است، سبکی که در درجۀ اول ‏مناسب هنرهای کوچک مقیاس، اثاث چوبی، ظروف و لوازم ‏تزیینی است. انواع گوناگون اشیا به طرز ظریفی با خطوط پر اعوجاج و ‏موج‏گون هنر روکوکو تزیین می‏شوند.‏

از ویژگی‏های کلیساهای سبک روکوکو دیوارهای مفصل‏بندی ‏شده اما پیوسته، پنجره‏های متعدد و بزرگ، پویایی فضای ‏داخلی، استفاده از خطوط و سطوح شناور و مواج است. ‏به‏صورت کلی، مجموعۀ درخشانی از معماری، پیکرتراشی و ‏موسیقی، که در آن مرز هنرها به شکل یک وحدت بصری در ‏می‏آمیزند، در این کلیساها از جمله کلیسای ویرزنه ایلگن[۲۴] تجلی ‏می‏یابد. [۲۵]

بعد از انقلاب صنعتی

بعد از انقلاب صنعتی معماری کلیسا ضمن برآوردن نیازها ‏و ارائۀ پلانی که جوابگوی کارکردهای کلیسا باشد به دلیل ‏نوآوری، ابداعات و اختراعات در این دوران به شکل های نوین ‏گرایش پیدا کرد.‏ از مهم‏ترین معماران این دوره لوکرُبوزیه[۲۶] است که کلیسای ‏رونشان[۲۷] را در ۱۹۵۴م در فرانسه طراحی کرد و موجب تحولی بزرگ در شکل کلیسا در دورۀ مدرن شد.‏

معرفی فضاها، نمادها و تزیینات کلیسا و ‏بررسی ویژگی‏های حِکمی آنها

ورودی ‏های کلیسا

کلیسا به طور معمول دارای دو یا سه در است که یکی از ‏آنها در جبهۀ غربی و دو در دیگر در جبهه‏های شمالی و ‏جنوبی قرار دارد. هیچ‏گاه، در جبهۀ شرقی کلیسا در نمی‏گذارند زیرا ‏بنابر اعتقادات مسیحیان عیسی مسیح از شرق ظهور خواهد ‏کرد همان‏ گونه که آفتاب از شرق طلوع می‏کند و به این علت ‏است که تمام نیایش‏ها به سمت مشرق صورت می‏گیرد. یکی از ‏در‏های جنوبی یا شمالی به سمت ناقوس خانه است. ‏در‏های کلیسا از چوب ساخته می‏شوند و نقشی از صلیب بر ‏روی آنها کنده می‏شود. مردم بیشتر از در غربی وارد کلیسا ‏می‏شوند تا رو به محراب باشند و از درهای شمالی و جنوبی ‏خارج می‏شوند تا پشت به محراب نباشند.‏

محراب

محراب همواره در سمت شرق قرار دارد و چنانچه گفته شد به اعتقاد ‏مسیحیان عیسی مسیح از شرق ظهور خواهد کرد و به این علت تمام نیایش‏ها به سمت مشرق صورت می‏گیرد و در ‏هنگام نیایش هر مسیحی مؤمن منتظر ظهور اوست.‏

محراب در شرقی‏ترین بخش کلیسا و ۹۰ ـ ۱۰۰ ‏سانتی‏متر بالاتر از زمین قرار دارد. دیوار پشت محراب دارای پنجره‏ای ‏است تا به هنگام بالا آمدن خورشید نور از آن به درون کلیسا ‏بتابد. درون محراب طاقچه ای سه طبقه از سنـگ مـرمـر وجـود دارد کـه ‏بر روی آن نـگـاره ای از حـضرت مریـم در حـالیکـه عـیسی مسیـح را در ‏آغـوش گـرفتـه است، قـرار دارد. افـزون بـر آن صلیـب‏ها، شمعـدان‏ها، ‏کتاب مقـدس و برخـی از اشیای دیـگر کلیسـا بر روی آن گذاشتـه ‏می‏شونـد. در برابر محـراب، پـرده‏ای قـرار دارد کـه در روزهـای ویـژه‏ای ‏از ســال کشیـده می‏شود.‏

میراث‏خانه

بـه دو اتاق واقـع در دو طـرف مـحراب میراث‏خانه می‏گویندکه محل آمادگی ‏روحانیان و خادمان کلیساست.‏

حوضچۀ غسل تعمید

حوض کوچکی است که در بخش ‏شمالی جایگاه روحانیان و افراد ویژه قرار می‏گیرد و از جنس سنگ ‏مرمر است. این حوضچه نماد رود اردن است که عیسی ‏مسیح در آن غسل تعمید یافت.‏

میز مقدس

میز مقدس در وسط صحن کلیسا قرار دارد و از جنس سنگ است. ‏جام مقدس ـ که حاوی نان فطیر و شراب، نماد خون مسیح، ‏است ـ در هنگام مراسم عشای ربانی بر روی این میز قرار می‏گیرد. در ‏برخی از کلیساها ممکن است میزمقدس تنها یک طبقه داشته باشد و ‏یک صلیب و دو شمعدان بر روی آن بگذارند. همچنین، ‏ممکن است میز دارای چند طبقه باشد، برای مثال چهار طبقه داشته و آخرین طبقه شامل چهار پلۀ سنگی باشد. در این صورت با در نظر گرفتن سه طبقۀ نخست و چهار پلۀ ‏آخر،‏ در مجموع میز از هفت پله تشکیل می‏‏شود. در طبقۀ آخر معمولاً تصویر حضرت مریم به همراه عیسای کودک دیده می شود. این امر بدین معناست که همان‏طورکه مسیح ‏از مریم باکره متولد شد کلیسا نیز از مسیح متولد شده است.‏ میز مقدس محل ‏حضور همیشگی عیسی مسیح است زیرا که همواره بدن و خون ‏عیسی مسیح بر روی میز مقدس گذاشته شده است. در دو طرف ‏میز مقدس، حفره‏هایی در دیوار قرار دارد. حفرۀ سمت راست، ‏محل نگهداری جام و شراب مقدس و حفرۀ سمت چپ، ‏محل نگهداری نان مقدس است.‏

بالاخانه

بالاخانۀ کلیسا مکان قرار گرفتن گروه سرودخوانان است. آنان نماد ‏فرشتگانی هستند که همراه با مردم خداوند را جلال می‏دهند. اولین محلی که حواریون به همراه دیگر شاگردان و مؤمنان در آن جمع ‏شدند بالاخانه‏ای بود که حضرت عیسی به همراه دوازده شاگرد ‏خود به آنجا رفته و نخستین مراسم عشای ربانی را اجرا کرده بود که ‏همان شام آخر است.‏

ستون ‏های کلیسا

ستون‏های کلیسا نشانۀ ایمان رسولان عیسی مسیح است و همان گونه که گفته شد ایمان آنان همان عیسی مسیح است. به ‏همین علت،ستون‏ها به نام‏های رسولان نام گذاری شده است. ‏همۀ کلیساها بر آن سخت صخره یا زیربنا و یا خود عیسی مسیح ‏استوار شده اند.‏

جایگاه افراد

درون کلیسا بر اساس جایگاه افراد به سه بخش ‏تقسیم می‏شود:‏

۱.جایگاه عمومی

غربی‏ترین بخش کلیساست که بیش‏ترین فضا را به خود اختصاص ‏داده و مؤمنان و شرکت‏کنندگان در آنجا بر روی نیمکت‏هایی ‏می‏نشینند.‏

۲.جایگاه افراد خاص

این جایگاه، که در بخش شرقی واقع شده، مخصوص افرادی است که مراسمی مانند غسل تعمید یا ازدواج برای آنان برگزار ‏می‏شود.‏

۳.جایگاه روحانیان

‏ این بخش، به همراه جایگاه افراد خاص، در بخش شرقی قرار ‏دارد و معمولاً، حدود ۱۰ ـ ۱۵ سانتی‏متر بالاتر از جایگاه عام ‏است و با نرده‏ای از آن جدا می‏شود. یک گشودگی بر روی نرده ‏و دقیقاً، رو به روی محراب رابط میان این دو بخش است.‏

مسیحیت نیز دارای روایت‏ها، اشارات و نشانه‏هایی است که از ‏طریق آن با پیروان خود گفت و گو و پیام مسیح را به آنان گوشزد ‏می‏کند. مشاهدۀ نمادها در جای‏جای معماری فضاهای ‏عبادتگاهی، عابد را هرچه بیشتر در افکار و دنیای معنوی ‏خود غرق می‏ کند. [۲۸]

تثلیث

تثلیث در قالب سه شخص متمایز، ابدی و نامرئی شامل پدر، پسر و روح القدس با نمادهایشان که عبارت اند از پنجرۀ ‏سه بخشی، فاخته یا کبوتر و شبدری، موجودیت ‏دارد.‏

پنجرۀ سه بخشی
اعتقاد به تثلیث در شیوۀ تقسیم‏بندی پنجره‏ای کلیسا خود را ‏آشکار می‏سازد. در بخش اول، خدای پدر حضور دارد. ستارۀ ‏شش پر داوود در اینجا نمادی از شش روز خلقت به دست ‏خداست. بخش دوم، متعلق به خدای پسر است و به نمایش ‏عروج مسیـح می پردازد که موضوع اصلی این بخـش است. در ‏بخـش سوم، روح القـدس جای دارد که نماد مخصوص این بخش ‏فاخته است. [۲۹]

نماد فاخته یا کبوتر ‏
پنجـرۀ زرد رنگ به شکل فاخـته تمثیلی از روح القدس اسـت و با ‏‏دوازده شعاع نورانی ‏احـاطه شـده که نشانگر ‏‏دوازده حواری عیـسی مسیح (ع) است. شعاع‏های نورانی همچنین تمثیلی از لطف و ‏عنایت الهی است.‏

شبدری
شبدری از سه دایرۀ همپوشان شکل گرفته و نمایانگر مفهوم ‏تثلیث است. این شکل در معماری کلیساها به ویژه کلیساهای دورۀ ‏گوتیک بیشتر به چشم می‏خورد. [۳۰]

پنجرۀ مصائب مسیح

این پنجره در نمازخانۀ کلیسا واقع است و نمایانگر ‏سختی‏هایی است که عیسی مسیح (ع) در زندگی خود متحمل ‏شد. بر روی این پنجره تصاویری از رستاخیز آن حضرت نقش شده است. [۳۱]

پنجرۀ رستاخیز مسیح

مسیحـیت به ایـن امر معـتقد است که حـضرت عیـسی مسیـح (ع) ‏سـه روز پـس از به صلیـب کشیـده شدن سر از خـاک برداشت و ‏عروج کرد. مسیحـیان این روز را عید پاک می‏نامند و جشن ‏می‏گیـرند. این پنجـره نیز نمـادی از عید پاک یا قیام مسیح را ‏یادآور می‏شود. [۳۲]

بازوی چلیپایی

بازوی چلیپایی به بخشی اطلاق می‏شود که صحن کلیسا را از ‏جایگاه مقدس جدا می‏کند. این فرم، پلان کلیسا را به شکل ‏صلیب در می‏آورد.‏ [۳۳].

پله‏ های محراب

پله های محراب نماد حرکت ملکوتی و بالا رفتن روحانی به سمت حضرت ‏مسیح است که معمولاً با یک ریل از فضای صحن جدا ‏می‏شود.‏

برج ناقوس

همان‏گونه که گفته شد، کلیسای مسیحی مکانی مطمئن برای کسب آرامش به حساب می‏آید. واژۀ فرانسوی برج ناقوس«Beffroi » از واژۀ آلمانی« bërovrit»، که معنای حقیقی آن « حفظ صلح» است، مشتق شده است. این برج نوعی آرامش را برای مسیحیان فراهم می آورد و در مواقعی مانند زمان صلح و یا پدافند غیر نظامی مورد استفاده قرار می گیرد ‏.‏[۳۴]

جهت گیری شرقی ـ غربی کلیسا

راستای جهت‏گیری کلیسا شرقی ـ غربی است. در شرق، مکانی ‏شکل می‏گیرد که محراب نامیده می‏شده و نمازخانه در آن واقع ‏می‏شود. جهت شرقی، نماد خدا و حرکت به سوی اوست اما ‏غرب نماد انسان است.‏ [۳۵]

راهروهای جانبی

‏ این راهروها نماد حرکت انسان به سوی رستگاری هستند و از ‏آنها با عنوان راه پاکدامنی یاد شده است. [۳۶]

صحن اصلی کلیسا

‏ بزرگ‏ترین اتاق کلیسا اتاق مردم است. واژۀ لاتین این لغت ‏ریشه در کلمۀ شیپ[‎[۳۷ (به معنای کشتی) دارد. مسیحیت معتقد است کلیسا همچون یک کشتی است که ‏هدایت آن به دست خداوند صورت می گیرد.‏ [۳۸]

هشتی

هشتی یک اتاق انتقالی در کلیسا محسوب می‏شود. این فضا ‏مقدمه‏ای برای ورود به فضایی مقدس است. مراسم ‏ازدواج، تعمید و تمامی این اعمال می‏تواند فرد را به منظور رسیدن ‏به خلوص برای ورود به کلیسا آماده سازد.‏ [۳۹]

پنجرۀ گل سرخ (رز)‏

ایـن پنجره، که به ویژه در دورۀ گوتیـک در دیـوار غـربی کلیساها ‏دیـده می‏شد، نمادی از رستاخیز بوده. نور وسط نماد ‏مسیـح و دیـگر نورها نمـاد فرشتـگان الـهی، حواریون و انجـیل‏نویسان است‏. پنـجـره‏هـای رز در انتـهای بـازوهـای ‏چـلیپایی کلیسا نیز دیده می‏شود. یکی از القـاب مریـم مقـدس ‏رز اسرارآمیز[۴۰] بوده است. [۴۱]

ستارۀ هشت پر

ستـارۀ هشـت پـر در مسیحـیت اشـاره بــه داسـتان جـسـت و جـوی ‏سـه نفـر از مغـان هنـد و مـصـر و آشـور بـرای یافـتـن نجـات دهنـدۀ ‏عالـم دارد.

چنیـن گفته می‌شود کـه در زمان تولـد مسیح این سه ‏تـن سرگرم جست و جوی یک ناجی و پیامبر جدید بودند تا جهان را ‏از ظلم و ستم پاک سازد. بدین ترتیب، یک ستارۀ پرنور را در ‏آسمان یافتند و در مسیر حرکت ستاره شروع به جست و جو کردند تا اینکه ستارۀمزبور به نقطه‏ای رسید که عیسی مسیح ‏در آنجا متولد شده بود. به همین دلیل، ستاره در دین مسیح ‏نوید ظهور عیسی (ع) را دارد.‏

ماهـی

ماهی در مسیحیت نماد فراوانی و ایمان است. ‏در انجیل مقدس نیز از ماهی و چند تن از شاگردان عیسی ‏مسیح که ماهیگیر بودند یاد شده است. نماد ‏ماهی، که عبارت است از دو خط ساده منحنی، در طول چند ‏قرن اول بعد از میلاد به منزلۀ نماد محرمانه از سوی مسیحیان ‏مورد استفاده قرار می‏گرفت. زمانی‏ که کلیسا ‏مورد آزار و اذیت رومی‏ها قرار داشت مسیحیان ‏نمی‏توانستند آشکارا ایمان خود را به مسیحیت اعلام کنند چرا که سبب آزار، اذیت ‏و حتی مرگ آنان می‏شد. هنگامی که دو مسیحی با هم ملاقات ‏می کردند، یکی از آنان خطی منحنی بر روی زمین می‏کشید و ‏اگر فرد دیگر نیز مسیحی ‏بود و از این نماد اطلاع ‏‏داشت نیم دیگر خط را تکمیل می‏کرد.‏

‏ نماد ماهی به منزلۀ علامتی برای اماکن امن و بی‏ خطر، مانند ‏خانه یا محل کسب‏وکار متعلق به یک مسیحی ‏شناخته می‏شد و می‏توانست مشکلات روزانۀ مسیحیان را، در ‏کشورهایی که آنان را مورد آزار و اذیت قرار می‏دادند، حل کند. در حال حاضر نیز این نماد در برخی از کشورها مورد استفاده قرار ‏می‏گیرد.‏ [۴۲]

مسیحیان، این نماد را از سخنان عیسی ‏مسیح الهام گرفته‏اندکه به شاگردان خود گفت: «پس از این صیاد مردم خواهید بود»‏. درآن زمان، که هنوز صلیب شکل نماد را به خود ‏نگرفته بود، مسیحیان از نماد ماهی برای اظهار ایمان خود ‏استفاده می‏کردند اما از قرن چهارم میلادی بیشتر صلیب به صورت نماد مسیحیان مشهور شد. ‏

انـار

در میان نمادهای مذهبی از نماد انار بسیار استفاده می‏شود که ‏نشانۀ افزایش و تکثر است. در میان زرتشتیان نیز انار به منزلۀ ‏یک نماد پذیرفته شده و در مراسم ازدواج آنان، به همراه دیگر ‏میوه‏ها، در درون ظرف‏ها گذاشته می‏شود‎.‎

انار در سنگ نوشته‏های قدیمی ارمنی نیز مورد استفاده بوده و ‏ به همراه انگور نماد توسعۀ ‏خانواده محسوب می‏شده است. در عهد عتیق در کتاب خروج از ‏تورات در آنجایی که ردای کاهن به تصویر کشیده می‏شود از انار ‏نیز یاد شده است.‏

در تاریخ اولیۀ مسیحیت، در دوران رسولان، نماد انار نشانۀ افزایش و تکثر را به سطح روحانی و معنوی آورد و آن را ‏به منزلۀ نماد اجرای ارادۀ الهی و نیز شادی ‏روحانی دانستند. به این ترتیب، انار به نماد جهان پس از ‏مرگ و نماد بزرگی و عظمت خداوند تبدیل شد.‏ [۴۳]

به طور کلی می توان گفت که درتزیینات بیشتر کلیساها، طرح های تکرار شده‏ای از برگ و میوۀ درخت انگور و انار و شمایل ‏حیوانات و کروبیان (کودکان بال دار) مشاهده می‏شود که در ‏اعتقادات مسیحیان معانی خاص خود را دارند. برخی از این ‏اعتقادات از دوران پیش از مسیحیت نشئت گرفته و بعد از ‏مسیحیت به عظمت خداوند و قدرت عیسی مسیح و رازهای ‏موجود در جهان هستی تعبیر شده است. در اعتقادات مسیحیان، ‏حیواناتی چون گاو نر، شیر و عقاب نماد قدرت برتر و همیشه ‏پیروز و بره نماد فروتنی و آرامش و صلح است.‏

نتیجه‏ گیری

با نگاهی بر تاریخچۀ معماری کلیساها و بررسی ویژگی‏های ‏حکمی آنان می‏توان به وضوح دریافت که چگونه تعامل هنر و دین ‏در طول تاریخ توانسته انسان را در رسیدن به نیازهای معنوی و ‏روحانی خود یاری رساند و به نقش مؤثر این هنر مقدس در ‏شکل دهی به عقاید و باورهای او پی‏برد. ‏

طرح معماری و تزیینات کلیساها همواره بر اساس اصول دین و ‏عقاید مذهبی صورت گرفته و رفته رفته با تلفیق ‏هنرهایی همچون نقاشی، موزاییک‏کاری، مجسمه‌سازی و موسیقی به نهایت زیبایی و اوج خود رسیده و توانسته ‏فضایی روحانی و دلنشین را در اختیار مردم قرار دهد. در ‏دوره‏های بیزانس، رومانسک، گوتیک و رنسانس نیز کلیساهای ‏بی‏نظیری ساخته شدند که با شکوه و جلال خودتفاوت چندانی با موزه ندارند.‏

با توجه به مطالب ارائه شده می‏توان مشاهده کرد که در معماری ‏تمامی کلیساها، در کلیۀ دوره‏های تاریخی، اصول و قواعد ‏یکسانی سرلوحۀ طرح قرار می‏گرفته است و بر اساس اصول و ‏ارزش‏هایی برگرفته از دین مسیحیت و در پاسخگویی به تغییرات ‏ایجاد شده در پاره‏ای از عادت‏ها، رسوم و شیوه‏های زندگی انسان ‏رفته رفته به تکامل رسید تا بتواند هرچه ‏بهتر انسان را در ‏حفظ ایمان و عقاید خود یاری رساند.‏