سال ۲۰۱۲م از سوی جاثلیق کل ارمنیان حوزۀ سیلیسیه، اسقف اعظم آرام اول، سال کتاب ارمنی نام گذاری شده است. همچنین امسال یونسکو ایروان، پایتخت ارمنستان، را پایتخت کتاب اعلام کرده. دلیل این نام گذاری ها و مناسبت ها پانصدمین سالگرد چاپ کتاب به زبان ارمنی است.

پس از اختراع دستگاه چاپ به دست گوتنبرگ، در ۱۴۳۹م، هاکوپ مقاپارت، در ۱۵۱۲م، چاپ کتاب را به زبان ارمنی پایه گذاری کرد. در حقیقت، حروف ارمنی پیش از برخی زبان های اروپایی، به منزلۀ هشتمین عضو و در میان زبان های شرقی، پس از زبان عبری، همراه با زبان عربی در جایگاه نخست خانوادۀ بزرگ گوتنبرگ قرار گرفتند و این گونه پا به عرصۀ پهناور و با عظمت هنر چاپ گذاشتند و جاودانه شدند. [۲]

در ایران و تقریباً تمام خاورمیانه نخستین چاپخانه در ۱۶۳۶ ـ ۱۶۳۷م، در جلفای نو اصفهان، به کوشش خاچاطور کساراتسی بنا نهاده شد و نخستین کتاب به نام ساقموس، در ۱۶۳۸م، در همین چاپخانه به چاپ رسید.چاپخانه های دیگر به نوبت در اواخر ۱۸۸۸م در تبریز و ۱۸۹۰م در تهران تأسیس شدند. چاپخانۀ تهران با کمک های مالی ارمنیان جاوه ساخته شد و به همین دلیل جاواهای نام گرفت. چاپخانۀ تبریز با کمک های مالی هُوانس هُونانیان، تاجر مقیم مسکو، بنا شد. در میان چاپخانه های ارمنیان ایران باید از چاپخانه ای کوچک در آبادان نیز یاد کرد که در حدود ۱۹۳۰م با امکانات شخصی هاروتیون کایتزاکیان ساخته شد و با وجود اینکه تمام فرایند چاپ به صورت دستی صورت می گرفت توانست برای دهه ها پاسخ گوی نیازهای محلی باشد. [۳]

از بدو تأسیس چاپخانه ها تا به امروز، بیش از هشتاد عنوان نشریه به دست ارمنیان ایران در این کشور به طبع رسیده که رسالت بیشتر آنها، غیر از اطلاع رسانی، ارائۀ مسائل فرهنگی، ادبی، هنری، علمی،ورزشی و اجتماعی زندگی ارمنیان ایران و ارمنستان با رعایت قوانین حاکم بر کشور بوده و هست. [۴]

از آنجا که جاثلیق آرام اول سال ۲۰۱۲م را سال کتاب ارمنی نام گذاری کرده است و از سویی امسال مصادف بوده با جشن پانزده سالگی فصلنامۀ پیمان فرصت را مغتنم شمردیم تا در این شماره به معرفی یکی از نشریه های ارمنیان تهران به نام هور،که به دو زبان فارسی و ارمنی منتشر می شده، بپردازیم.

البته غیر از هور سه نشریۀ دیگر نیز به زبان فارسی مقاله ارائه می کرده اند که عبارت اند از:

ـ روزنامۀ ایران کبیر (که در همین شماره از فصلنامه به آن پرداخته شده است.)

ـ هفته نامۀ ایران کنونی، تاریخ انتشار نخستین شماره: ۱۳۱۳ش، مدیر مسئول: گریگور یقیکیان، محل نشر: تهران.

این نشریه در شش ماه اول انتشار به صورت دوزبانه (به فارسی و روسی)، چند شماره به زبان روسی و چند شماره نیز به زبان ارمنی و فارسی منتشر شده است.

ـ ماهنامۀ علمی، تاریخی و ادبی اندیشه و هنر، تاریخ انتشار نخستین شماره: فروردین ۱۳۳۳ش، صاحب امتیاز و مدیر مسئول: دکتر ناصر وثوقی،محل نشر: تهران.

سردبیر بخش مقالات ارمنی این نشریه هرایر خالاتیان بود و از شمارۀ هشتم تا دهم آن، حداکثر تا دوازده صفحه، مقالاتی به زبان ارمنی، در آن منتشر می شد. [۵]

آرمن بیگلریان، در مقاله ای با عنوان «مطبوعات ارمنی زبان در ایران»، که در شمارۀ ۵ و ۶ پیمان به چاپ رسیده، مشخصات مجلۀ هور را این چنین آورده:

«ماهنامۀ پژوهشی، تاریخی، ادبی و فرهنگی. تهران. ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴م (۱۳۴۹ـ۱۳۵۳ش). صاحب امتیاز و مدیر مسئول: دکتر گاگیک هواگیمیان. چاپخانۀ ,نوربخش،، ,خوشه، و ,وحید،. ۱۲۴ـ۱۸۰ صفحه.۱۸×۲۵ سانتی متر. ۳۸ شماره به زبان های فارسی و ارمنی منتشر شده است».[۶]

در داخل جلد بیشتر شماره های مجلۀ هور، نوشته شده:

« صاحب امتیاز و مدیر مسئول

دکتر گاگیک هواگیمیان

خیابان کریمخان زند، کاشی،۹۴طبقه دوم

تلفن: ۸۳۰۶۹۴».

و پس از فهرست مندرجات، در پایین صفحه آمده:

«قیمت این شماره در ایران ۱۲۰ ریال، خارجه ۱ دلار

اشتراک سالانه در ایران ۷۰۰ ریال،خارجه ۱۲ دلار».

دکترگاگیک هواکیمیان در ۱۲۹۱ش/۱۹۱۲م، در تهران، به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات متوسطه راهی اروپا شد و تحصیلات عالی خویش را در رشتۀ بیوشیمی تا دریافت درجۀ دکتری در دانشگاه های پاریس و بروکسل ادامه داد.

او پس از بازگشت به تهران، از ۱۳۱۷ـ ۱۳۳۹ش (۱۹۳۸ـ ۱۹۶۰م) استاد بیوشیمی دانشگاه تهران و مدتی نیز رئیس انجمن بیوشیمی ایران بود و همزمان آزمایشگاه خصوصی خود را با نام «کمینه»[۷] تأسیس کرد. وی به یاری پروفسور آلکساندر باقدیانتس و دیگر همکاران ۲۴ جلد از کتاب های درسی دانشکدۀ بیوشیمی دانشگاه تهران را نگاشته است که برخی از آنها در خارج از کشور نیز به چاپ رسیده اند.

او سفرهای علمی متعددی به نقاط گوناگون جهان کرده و به منزلۀ استاد میهمان در دانشگاه های امریکا و انگلستان به تدریس پرداخته است. وی همچنین یکی از اعضای مؤسس انجمن بیوشیمی ایران و نیز معاون مدیر این انجمن بوده که در ۱۳۳۴ش (۱۹۵۵م) در تهران تشکیل شد.

دکتر گاگیک هواکیمیان پایه گذار و سردبیر مجلۀ آکتا بیوشیمیا[۸]به زبان های فارسی، انگلیسی و فرانسه بود و طی سال های ۱۳۵۰ـ۱۳۵۳ش/۱۹۷۱ـ۱۹۷۴م مدیر مسئولی و سردبیری مجلۀ هور را، که به دو زبان ارمنی و فارسی به چاپ می رسید، بر عهده داشت. وی همچنین دو دورۀ متمادی، از سال ۱۳۴۶ـ۱۳۵۴ش (۱۹۶۷ـ۱۹۷۵م)، نمایندۀ ارمنیان شمال ایران در مجلس شورای ملی بود.

دکتر هواکیمیان نویسندۀ شمار بسیاری مقالۀ علمی است که در مجلات معتبر داخل و خارج کشور به چاپ رسید. ایشان همچنین به منزلۀ نمایندۀ ایران در هم اندیشی های علمی گوناگونی در کشورهای سوئیس، سوئد، شوروی و امریکا شرکت کرده است. [۹]

در نخستین شمارۀ هور (تیر۱۳۵۰ش)، در پیشگفتاری که به قلم دکتر گاگیک هواکیمیان نوشته شده چنین می خوانیم:

«از اینکه یکی از آرزوهای دیرینۀ من تحقق یافته و مجلۀ هور به دو زبان فارسی و ارمنی قدم به ساحت مطبوعات ایران می گذارد بسیار خوشوقتم…. بر این بنده مایۀ کمال مباهات و افتخار است از اینکه فرصتی مناسب به دست آمده و در سمت نمایندگی وظایف ملی و وجدانی خویش را نسبت به میهن عزیز با کمال راستی و درستی انجام می دهم.

هر چند که انتشار یک مجله کاری است بسی دشوار و شاید خارج از حدود توانایی و تخصص نگارنده ولی به خواست پروردگار توانا و با کمک فکری و قلمی دوستان دانشمند، نویسندگان و استادان، که همواره مرا مرهون عواطف و احساسات پاک خود قرار می دهند، امیدوارم بتوانم این بار سنگین را به سر منزل مقصود برسانم.

مجلۀ هور در حقیقت نمود احساسات پاک و بی آلایش ایرانیان ارمنی نسبت به سایر برادران ایرانی خود بوده و جنبۀ سیاسی نخواهد داشت. در این نشریه بیشتر به تحقیقات تاریخی و ادبی و اجتماعی و همبستگی ایرانیان ارمنی از دوره های باستان با برادران ایرانی خود می پردازیم. در اینجا خود را ناگزیر از اشاره به یک نکتۀ مهم می داند و آن اینکه در کشور ما، ایران، بر خلاف برخی از کشورهای خاورمیانه، خوشبختانه مشکلی به نام ارامنه یا یک اقلیت مسیحی وجود ندارد و ارامنه چون هم نژاد ایرانیان هستند از تمام حقوق و مزایا و مواهب طبیعی برخوردار می باشند.

اختلاف نژادی و مذهبی، که در کشورهای دیگر مانع اتحاد ملی می شود، در ایران مفهومی ندارد. می توان گفت وحدت ملی از حیث تحصیل و زبان در هیچ یک از کشورهای خاورمیانه مانند ایران استوار و محکم نبوده است.

در پایان لازم می دانم مراتب سپاسگزاری خود و هیئت نویسندگان مجله را به دانشمند محترم آقای علی جواهر کلام، که امتیاز مجله هور را به اینجانب واگذار نموده، تقدیم نمایم».[۱۰]

اما، در دومین شماره، هور علت وجودی خود را تحقق بخشیدن آرمان های زیر می داند:

«۱ـ مجله از هیچ گونه هدف سیاسی خاص پیروی نمی کند و با هیچ گروه و دسته سیاسی خاص بستگی ندارد.

۲ـ مجله پشتیبان پیشرفت فرهنگ و هنر ایران بوده و از هرگونه کوشش و تلاش فردی و اجتماعی که در این راه به عمل آید هواداری نموده و در حدود امکانات خود به این کوشش ها و تلاش ها یاری نموده و از آنها جانب داری خواهد کرد.

۳ـ تجلیات پیشرفت های فرهنگی ارامنه، به طور کلی و پیشرفت های حاصله در زندگی فرهنگی، اجتماعی، آموزشی و هنری جامعۀ ارامنۀ ایران، علی الخصوص، در صفحات مجلۀ هور انعکاس شایسته خواهد یافت.

۴ـ ماهنامه ترجمۀ آثار ذی قیمت مورخان و نویسندگان ارمنی زبان به فارسی و آشنا نمودن روشنفکران فارسی زبان را با متون این قبیل نوشته ها، که در روشن نمودن زوایای تاریک تاریخ ایران و معرفی چهره های تاریخی نقشی بس گران بها بازی تواند کرد، یکی از هدف های پایدار خود می داند.

۵ـ ترجمه و نشر اسناد و مدارک مربوط به روابط تاریخی دو ملت، به منظور آشنا نمودن خوانندگان فارسی زبان و ارمنی زبان از چگونگی سیر این روابط، یکی دیگر از هدف های مهمی خواهد بود که ماهنامه همواره آن را دنبال خواهد کرد.

۶ـ مجله در صفحات خود آثار تحقیقی مربوط به چگونگی سیر روابط گذشته و حال دو برادر ایرانی (فارسی و ارمنی) را چاپ و منعکس خواهد نمود.

۷ـ ماهنامه امیدوار است که از طریق ترجمه و انتشار آثار مهم ادبی دو برادر ضمن ارائه خدمتی ارزنده موجبات شناسایی بیش از پیش خوانندگان فارسی زبان و ارمنی زبان را از گنجینۀ ادبیات یکدیگر فراهم خواهد ساخت.

۸ـ ماهنامه از طریق منعکس نمودن آخرین تحولات روی داده در چهار گوشه جهان در زمینه های علمی، تاریخی و ادبی کوشش خواهد کرد که ایفاگر نقش ایجاد ارتباط معنوی بین محافل روشنفکران ایرانی و خارجی، در شناخت و دستیابی به تحولات صورت گرفته درزمنیه های یاد شده در بالا در حدودی که امکانات اجازه دهد، باشد.

۹ـ و بالاخره مجله مساعی جمیلۀ خود را در راه پرورش چهره های تازۀ ادب و هنر به منظور تشویق آنان به تهیه مقالات علمی و تحقیقی دربارۀ سیر تحولات و روابط فرهنگی ادبی و هنری و معنوی ایرانیان به کار خواهد برد تا از طریق پرورش چنین کادر جوان امکانات پیشبرد هدف ها و آرمان های خود را بیش از پیش فراهم و تسهیل نماید».[۱۱]

در ادامه به عنوان های برخی از مقاله های هور اشاره خواهیم کرد:

ـ «اسناد و نامه های تاریخی موزۀ خلیفه گری کل ارامنۀ آذربایجان». شماره های ۱ـ۴.

ـ «مسافرت مظفرالدین شاه به ارمنستان»، دکتر هراند قوکاسیان، شمارۀ۳ و۴.

ـ «تاریخچۀ مختصر جراید و مجلاتی که در ایران به زبان ارمنی انتشار یافته است»، عزیز دولت آبادی، شمارۀ۳ و۴.

ـ «عکس های ادوار مختلفۀ تاریخ ایران»، شمارۀ ۵ و۶.

ـ «کتابخانه های ارامنۀ آذربایجان»، شمارۀ ۵ و۶.

ـ «نامزدی های قدیم»، شمارۀ ۸ و۹.

ـ «مراسم گشایش ساختمان جدید خلیفه گری ارامنۀ تهران»، شمارۀ ۸ و۹.

ـ «بررسی کتاب های جدید: ۱ـ سرگذشت جندی شاپور، از حسینعلی ممتحن، ۲ـ چهره شیرین، از طلعت بصاری، ۳ـ قتل عام ارمنیان، از روزنامۀ کیهان»، شمارۀ۱۰.

ـ «آیین سلام نوروزی»، شمارۀ ۱۰.

ـ «اسناد و نامه های تاریخی»، گردآورنده: مهندس ا. هاکوپیان، شمارۀ۱۱.

ـ «کلیسای استپانوس مقدس»، مهندس ا. هاکوپیان، شمارۀ۱۱.

ـ «شناخت ادبیات ـ تطبیق و نگرشی بر منظومۀ ,سیامانتو و خجه زاره و بکتاش و رابعه،، م. ح. شکوری(هومن)، شمارۀ۱۲.

ـ «معماران و مهندسان ارمنی»، گ. امیریان، شمارۀ۱۳و۱۴.

ـ «یپرم خان سردار در ترازوی داوری»، اسماعیل رائین، شماره۱۳و۱۴.

ـ «مهندسان و معماران ارمنی در امپراتوری عثمانی»، مهندس جواهرچیان، ترجمۀ گ. او. میریان، شمارۀ ۱۵ و ۱۶.

ـ «دین ارامنه قبل از مسیحیت و مذهب ارامنۀ گریگوری»، دکتر محمد جواد مشکور، شمارۀ ۱۵ و ۱۶.

ـ «انتشار نخستین نشریۀ ارمنی در جهان به وسیله یک ارمنی ایرانی»، دکتر قوکاسیان، شمارۀ ۱۷ و ۱۸.

ـ «یک نژاد به دو نام؛ تحقیقی در تاریخ ارامنه و ایران»، به کوشش نصرت الله فتحی، شمارۀ ۱۹.

ـ «خبرها و رویدادها در جامعۀ ارامنۀ ایران» آرمینه ماروتخانیان، در اکثر شماره ها.

ـ «سایات نوا»، آرا هوانسیان.شمارۀ ۱۹ و ۲۰.

ـ «جشن هور در انجمن فرهنگی ارامنه چهارمحال»، شمارۀ۲۱.

ـ «گفت و گویی با مادام یلنا، استاد و هنرمند بالۀ ایران»، م.ح. شکوری، شمارۀ۲۲.

ـ «آشنایی با بنیان گذار اولین کودکستان رسمی ایران، خانم برسابه»، شمارۀ۲۲.

ـ «اولین کودکستان و تئاتر در ایران»، کارمن مارتین، شمارۀ۲۲.

ـ «خیام در ادبیات ارمنی»، هرایر خالاتیان، شمارۀ۲۳.

ـ «تاریخچۀ مدارس جلفای اصفهان»، محمد حسن رجایی زفره ای، شمارۀ۲۴.

ـ «ویژه نامۀ کلیسای سورپ گریگور لوساوریچ، آنطلیاس در لبنان»، شمارۀ ۲۵.

ـ «اعیاد ارمنی»، اسقف آرداک مانوکیان، ترجمۀ هرایر خالاتیان، شمارۀ ۲۶.

ـ «تاریخچه ای از پرچم ایران»، تحقیقی از ناصر برق، شمارۀ ۲۶.

ـ «هنر و فرهنگ ارامنه در زمان قدیم»، هراند قوکاسیان، شمارۀ ۲۶.

ـ «ارامنه در تهران»، هراند قوکاسیان، شمارۀ ۲۷و۲۸.

ـ «چارنتس نامه»، ترجمه ا. ساهاکیان، شمارۀ ۲۹ و ۳۰.

ـ «شاهنامۀ فردوسی به زبان ارمنی»، هراند قوکاسیان، شمارۀ ۲۹ و ۳۰.

ـ «اجرای اپرای آنوش»، شمارۀ۳۱.

ـ «خویشی دو زبان ارمنی و فارسی/ حادثه ای در شعر ارمنی»، ادیک مهرابی، شمارۀ ۳۲ و ۳۳.

ـ «ارامنۀ خدمت گذار در تاریخ ایران»، شمارۀ ۳۲ و ۳۳.

ـ «شاه عباس کبیر و ارامنۀ جلفای اصفهان»، هراند قوکاسیان، شمارۀ ۳۴.

ـ «آفرینش زن نو»، الن بوزاند، شمارۀ ۳۴.

ـ «مؤسسۀ پیش آهنگی در ایران»، آودیسیان، شمارۀ ۳۵.

ـ «تاریخچۀ زمین کلیسای انجیلی تهرانپارس»، ن. س. مرادیان، شمارۀ ۳۵.

ـ «نمایشگاه لباس زنان ارامنه»، شمارۀ ۳۶.

ـ «صنعت فرش ایران»، مینا آزادی، شمارۀ ۳۶.

ـ «بزرگداشت پنجاهمین سالروز خدمات فرهنگی دو شاعر و نقاش»، آندرانیک ساریان، ترجمۀ آرمان هاطونیان، شمارۀ ۳۷ و ۳۸.