در زمینهٔ تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ارمنستان در قرون میانی، اسناد فارسی بایگانی مخزن کتب خطی «ماتناداران» ایروان اطلاعات بسیار ارزشمندی را ارائه می‌دهند که شامل وقایع قرن‌های پانزدهم تا نوزدهم است.

نخستین تلاش‌ها در جهت بررسی علمی این اسناد توسط جاثلیق سیمِئون یِرِوانتسی (۱۷۸۰-۱۷۶۳) صورت گرفته و نتایج آن‌ها در یکی از تألیفات او به نام «جامبر» آورده شده است. برای بررسی یاد شده فقط مجموعهٔ اسناد موجود در کلیسای اجمیادزین و چند مرکز دینی همجوار در دسترس مؤلف بوده است، حال آنکه از آن تاریخ تاکنون، با گردآوری تدریجی اسناد و مدارک بسیار از دیگر نقاط، مجموعهٔ اسناد مذکور از نظر حجم و تعداد افزایش چشمگیری یافته است و مهم‌ترین آن‌ها با برگردان ارمنی و روسی، همراه با متن اصلی اسناد به همت هاکوپ پاپازیان[۲] در دو جلد با مقدمه و شرح و حواشی مفصل در سال ۱۹۶۸ در ایروان چاپ و منتشر گردیده است.

اسناد و مدارک فارسی در اصل مربوط به کلیساها و مراکز دینی ارمنستان شرقی بوده‌اند و در همان محل‌ها نیز نگهداری می‌شدند. بعدها این اسناد در مخزن کتب خطی کلیسای اجمیادزین گردآوری شدند و سپس به مخزن کتب خطی مسروپ ماشتوتس-ماتناداران- انتقال داده شدند.

مجموعهٔ اسناد فارسی ماتناداران به سه دستهٔ عمده تقسیم می‌شوند:

دستهٔ اول شامل فرامین و احکام شاهان، خان‌ها، امرای محلی و احکام رهبران دینی مسلمان است. در دستهٔ دوم صورتجلسات دیوانی مقامات حکومتی ایرانی قرار دارند که عمدتاً در زمینه فروش، وقف و اجارهٔ املاک و دیگر دارایی‌هاست. دستهٔ سوم اسناد مربوط به دعاوی اشخاص در زمینهٔ مسایل ارثی و اختلافات بین جوامع روستائی بر سر عرصهٔ روستاها و حقّابه‌هاست. اسناد دو دستهٔ اخیر بویژه برای مطالعه در زمینهٔ مسایل ارضی و اقتصادی آن زمان، از منابع کتبی بسیار مهم تلقی می‌شوند. بررسی دقیق اسناد و مدارک مربوط به مسایل آبیاری، تقسیم آب و مصرف آب، جزئیات بسیار جالبی را دربارهٔ حق مالکیت روشن می‌کند و امکان نتیجه‌گیری‌های علمی مهمی را برای محققان علاقه‌مند فراهم می‌سازد. در دورانی که شخص مالک و نمایندگان طبقهٔ حاکم بدون استثناء، از حق مالکیت تام نسبت به زمین برخوردار بودند، در مورد استفاده از آب این حق مالکیت اغلب زیر پا گذاشته می‌شد و آب به عنوان یک ثروت همگانی متعلق به جامعه تلقی می‌گشت.

بخشی از اسناد فارسی نیز به تشکل‌های داخلی جوامع روستائی، مناسبات عوامل طبقهٔ حاکم و رعایای تهیدست و ستمکش، نابرابری‌های اجتماعی و کشمکش‌های داخلی مربوط است.

برای مطالعهٔ مناسبات ارضی در دورهٔ بین قرون پانزدهم و نوزدهم در ارمنستان، قفقاز و ایران طومارهای موجود به درازای ۲ تا ۲/۵ متر و به پهنای ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر که به امضاء ریش‌سفیدان و معتمدان روستاها رسیده یا به مُهر آنان ممهور است و در آن‌ها تعلق یا عدم تعلق بخش‌هائی از اراضی مزروعی به این یا آن روستا مورد تأیید قرار گرفته است از اهمیت ویژه برخوردارند.

در بررسی روابط فئودالی و ماهیت اجتماعی-طبقاتی آن، مسلماً احکام و فرامین شاهان حائز کمال اهمیت است. اکثر این فرامین به صورت اصل سند نگهداری شده و در مواردی نیز به صورت رونوشت‌های مصدق به جا مانده‌اند. قدیمی‌ترین سند مربوط به سال ۱۴۴۹ میلادی و متعلق به سلطان جهانشاه قره‌قویونلو است خطاب به شماوُن آنگِقاگوتسی رهبر دینی کلیسای داتِو و آخرین آن‌ها به سال ۱۸۴۸ میلادی تعلق دارد که به نام کاراپت‌خان بازرس حکومتی جاده‌های مناطق اردبیل و خلخال صادر شده است.

در ماتناداران احکام و فرامین قرن هفدهم شمار زیادی را بخود اختصاص می‌دهند (در حدود ۲۰۰ سند) که بسیاری از آن‌ها مربوط به تأیید حق فعالیت مراکز دینی از سوی شاهان و فرمانروایان جدید است. همچنین موارد غصب املاک، مالیات‌های غیرعادلانه و خشونت‌ها و ستم‌های روا داشته شده در حق مردم در بسیاری از اسناد منعکس است. این اسناد برای مطالعهٔ نظام مالیاتی، انواع مالیات‌ها و میزان آن‌ها در ارمنستان شرقی، پیش از الحاق قفقاز به روسیه، اطلاعات ارزنده‌ای را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند. فرامین فارسی همچنین در ارتباط با دوران حکومت اقوام کوچندهٔ آق‌قویونلو و قره‌قویونلو حاوی اطلاعات بسیاری هستند.

از نظر مطالعه جغرافیای تاریخی ارمنستان، فهرست‌های آبادی‌های وقفی متعلق به کلیساها و دیرها که توسط شاهان وقت تأیید شده‌اند حائز اهمیت می‌باشند. این اسناد مطالب زیادی برای توجیه و تفسیر لغات رایج زمان در زمینهٔ مسایل مالیاتی، اجتماعی و اداری در اختیار محققان قرار می‌دهند.

به نقل از کتاب:

مأخذشناسی تاریخ ارمنستان از دوران باستان تا پایان قرن هجدهم

انتشاران دانشگاه ایروان، ۱۹۷۹

ص ۲۸۰ تا ۲۸۳.

پی‌نوشت‌ها:

۱- استپان ملیک بخشیان متولد ۱۹۲۴، دارای عنوان پروفسور در تاریخ و استاد دانشکدهٔ تاریخ دانشگاه دولتی ایروان است.

۲- هاکوپ پاپازیان (متولد ۱۹۱۹)، خاورشناس، دارای عنوان پروفسور در تاریخ، استاد دانشگاه ایروان و رئیس بخش بررسی‌های کتب خطی و اسناد ایرانی قرون میانی ماتناداران از سال ۱۹۵۹ است.