تألیف دکتر علی فروحی و فرامرز طالبی

رشت، نشر گیلکان، زمستان۱۳۷۷، ۳۶۰ ص.

نگارش تاریخ محلی به عنوان یکی از رده های تاریخ نویسی، از دیر باز در این سرزمین رایج بوده است. جدا از سالنامه نویسی در دورۀ هخامنشیان، و خداینامه نویسی در دورۀ اشکانیان، که از چند و چون آن آگاهی چندانی نداریم، در دورۀ اسلامی متون چندی در قلمرو تاریخ و جغرافیای محلی تدوین شده است. «تاریخ سیستان»، «تاریخ رویان» نوشتۀ مولانا اولیاء الله آملی، «تاریخ گیلان» اثر ملا عبدالفتاح فومنی گیلانی و… نمونههای بارز این رده از تاریخ نویسی در ایران است.

در دورۀ مشروطیت که دوران تجدید حیات فرهنگ و ادب ایران است، این رده نیز دستخوش تحول چشمگیری شد. چشم‌اندازهای نوین در روششناسی و نیز دستیابی به اسناد و مدارک و استفادۀ درست از اسناد، با توجه به معیارهای جدید در قلمرو پژوهش، پژوهشگران ایرانی را در مرحلۀ جدیدی از کار قرار داد. شاید بتوان به عنوان نمونه از کتاب «تاریخ بختیاری» تألیف علیقلی خان سردار اسعد و عبدالحسین لسان السلطنه سپهر ملک- المورخین یاد کرد که بتازگی با تلاش و کوشش جمشید کیانفر وارد بازار کتاب شده است.

این روزها، کتابی با عنوان «ارمنیان گیلان» تألیف دکتر علی فروحی و فرامرز طالبی به کوشش نشر گیلکان به بازار کتاب عرضه شده که در نوع خود در تاریخ نگاری ایران بی‌نظیر است.

همانطور که از عنوان کتاب پیداست، این کتاب فقط به تاریخ ارمنیان در گیلان نظر دارد. در این کتاب زندگی ارمنیان در گیلان، از زمان های دور تا کنون مورد مطالعه و بررسی علمی قرار می‌گیرد. در مقدمه کتاب آمده است:

«موقعیت طبیعی گیلان و نیز نزدیکی آن با روسیه، همواره این بخش از سرزمین کشور عزیزمان ایران را، از موقعیت ویژه‌ای برخوردار کرده است. این موقعیت را، از قرن هفدهم میلادی، بروشنی در لابلای متون تاریخی و اسناد و مدارک دیگر به گونه‌ای ملموس و مستند می‌توان مشاهده کرد. در همین محدودۀ زمانی و بعد از آن، با رفت و آمدهای اروپاییان از راه گیلان به ایران، این ناحیه با گام های سریع ــ­ـ و بیشتر موافق با حیات اجتماعی خود ـــ به سوی زندگی نوین حرکت کرد». دقیقاً در همین شرایط، ارمنیان در گیلان، نقش ویژه ای را در اقتصاد این ولایت به عهده می‌گیرند. «پژوهشگران حضور ارمنیان در گیلان را به صورت گروه‌های کوچک از قرن پانزدهم به بعد می‌دانند، ولی حضور متمرکز آنان را باید از زمانی دانست که شاه عباس عده ای از ارمنیان را به ایران کوچاند و بخشی از آنان، در سرزمین گیلان اقامت گزیدند. همزیستی پر ثمر و مسالمت آمیز ارمنیان و ایرانیان گویای این واقعیت است که در بطن فرهنگ و تمدن این دو ملت عناصر مشترکی نهفته است». مؤلفان در معرفی گسترۀ کار، کتاب ارمنیان گیلان را حاصل مطالعه و تجزیه و تحلیل بیش از ۷۰ کتاب و مقاله، جدا از اسناد و مدارک منتشر نشده ایکه در نوع خود معتبر و قابل استناد است، می دانند.

کتاب ارمنیان گیلان در دو بخش تألیف شده است. عنوان‌های بخش اول بدین قرار است: نگاه تاریخی، پراکندگی جمعیت و کار و پیشه، کلیسا، اقتصاد و تجارت، آموزش و پرورش، گورستان. هر عنوان از زیر رده های مختلف شکل گرفته است.

در نگاه تاریخی پژوهشگران سعی کرده اند تا بر اساس اسناد و مدارک، حضور ارمنیان را در گیلان ردیابی کنند. در پراکندگی جمعیت و کار و پیشه، پراکندگی جمعیت ارمنیان در جغرافیای طبیعی گیلان مشخص شده و تعداد نفوس و کار و پیشۀ آنان از سال ۱۲۰۹ ش (۱۸۳۰م) تا سال ۱۳۷۵ش در ۱۱ جدول به صورت مستند ثبت شده است. آمار و توضیحات موجود در این جدول‌ها از یادداشت‌های سفرنامه‌نویسان، اسناد کلیسایی، یادداشت های شخصی کشیشان و سرشماری رسمی استخراج شده است. عنوان دیگر این بخش کلیسا است. مؤلفان، بحق از کلیسا به عنوان بزرگترین پایگاه معنوی ارمنیان در رشت و انزلی یاد کرده اند. تاریخ کلیسا در گیلان، با تاریخ زندگی ارمنیان پیوند ویژه ای دارد، از این رو این بخش از کتاب سخت قابل توجه و تأمل است. در این بخش، نام برخی از کشیشان که در رشت و انزلی در کلیسا خدمت می‌کردند، یاد شده است. اقتصاد و تجارت گوشه ای دیگر از بخش اول کتاب است. در این قسمت، نقش بارز ارمنیان بازرگان، در بازار جهانی ابریشم گیلان ثبت شده است، چرا که آنان در دورۀ حکومت صفوی، بخش عمده ای از ابریشم گیلان را به آن سوی مرزها می بردند. خاطرنشان می سازد که در آن دوره، ابریشم یکی از بزرگترین منابع درآمد ایران بود. آشنایی با تجارتخانۀ برادران تومانیانس و تجارتخانۀ لیانازُف و تجارتخانۀ هوردانانیان و… از بحث های جالب این کتاب است. در ادامۀ این بخش آموزش و پرورش ارمنیان گیلان به چشم می خورد. در این قسمت تلاش‌های اولیۀ ارمنیان در شکل گیری آموزش در کلیسا، سپس ساخت مدرسه به شیوۀ نوین آمده و از آموزگاران، مدیران و بانیان آموزش پرورش یاد شده است. در همین قسمت از کتابخانۀ مدرسه و کلوب آوِدیس و همچنین از اولین اساسنامۀ انجمن فرهنگی بانوان ارمنی رشت که هدف آن «رسیدگی و سرپرستی کودکستان مریمیان طبق جدیدترین روش‌های آموزشی» بود سخن به میان آمده است. آخرین عنوان بخش اول کتاب ارمنیان گیلان، گورستان و یادمان های آن است.

در بخش دوم کتاب با عنوان های زیر آشنا می شویم: هنر و ادبیات، نهضت مشروطیت و ارمنیان گیلان، نهضت جنگل و ارمنیان گیلان و پزشکان، دندانپزشکان و دارو سازان ارمنی در گیلان.

در عرصۀ هنر و ادبیات، چنانکه از محتوای این کتاب نیز بر می آید، ارمنیان گیلان، همواره پیشگام ترین اقشار جامعۀ گیلان بوده اند. رفت و آمد ارمنیان از گیلان به خارج از کشور و نیز آشنایی آنان با زبان های دیگر، امتیاز ویژه ای بود که ارمنیان از آن برخوردار بودند. در قسمت ادبیات و هنر، این ویژگی کاملاً مشخص شده است. در آغاز این مدخل، از سایات نوا، شاعر و هنرمند عارف پر آوازه یاد می شود. بر اساس برخی اسناد، وی زمانی در انزلی زندگی می کرده، هر چند بر اساس اسنادی دیگر، این ادعا رد شده است. آنیک هوانسیان، هراند فالیان، گریگور یقیکیان، استپان سیمونیان، آروسیاک هاروتونیان از شاعران، نویسندگان، بازیگران تئاتر و… گیلان در سال های دور بوده اند. در میان چهره های یاد شده، گریگور یقیکیان، جایگاه ویژه ای در ادبیات نمایشی ایران دارد. او در زمان خود، یکی از بزرگترین چهره های نمایشنامه نویسی ایران بود و چندین نمایشنامۀ خود را به روی صحنه برده است. آشنایی با عکسخانۀ برادران خاچاتوریانس و عکسخانۀ چالیک در همین بخش آمده است. از پیشگامان نقاشی در گیلان از آرتوش میناسیان، هاسمیک نرسیسیان و سیمون آیوازیان یاد شده است. در سینما با نام آوانس اوگانیانس که زمانی در انزلی زندگی می‌کرد و الکساندر بیجانیان، سلیمان و هراند میناسیان آشنا می‌شویم و در بخش موسیقی، گروه های موسیقی ارمنی معرفی می شوند و یاد معلم بزرگ موسیقی گیلان یرواند مارتیروسیان گرامی داشته می شود.

نهضت مشروطیت و ارمنیان گیلان عنوان دیگری از این بخش کتاب است. ارمنیان گیلان به همراه برادران مسلمان خود، نقش عمده ای در پیروزی انقلاب مشروطیت به عهده داشتند. آذربایجان، گیلان و تهران هسته‌های مقاوم مبارزاتی در دوران مشروطیت بودند. نقش یپرم خان را در تاریخ جنبش مشروطیت گیلان نمی توان نادیده گرفت. نهضت جنگل و ارمنیان، در واقع ادامۀ بحث قبلی است. در این بخش با ارائۀ چند سند، ارتباط بسیار حساس کوچک خان جنگلی سردار بزرگ گیلان با ارمنیان، در زمانه ای بسیار سخت، نشان داده شده است.

سخن آخر کتاب به پزشکان، دندانپزشکان و داروسازان ارمنی گیلان اختصاص دارد. دکتر علی فروحی که خود پزشک متخصص و استاد دانشگاه است، از سال های دور اسناد مربوط به ارمنیان را گرد آورده و در بخش آخر کتاب آورده است. این کتاب به پزشک انسان دوست ارمنی دکتر آرسن میناسیان تقدیم شده است.

کتاب دارای نمایۀ عام و اسناد و تصاویر بسیاری است.

کوشش مؤلفان کتاب در ارائۀ تاریخ حیات اجتماعی ارمنیان گیلان، به عنوان بخشی از تاریخ گیلان و نیز گوشه‌ای از تاریخ کشور عزیزمان ایران، در قلمرو پژوهش‌های ایران ـــ شناسی، در نوع خود گامی مهم و درخور ستایش است.