دورۀ ششم مجلس (۱۹ تیر ۱۳۰۵ ـ ۲۲ مرداد ۱۳۰۷ ش)

دورۀ ششم مجلس شورای ملی، اولین دورۀ قانون گذاری در عصر دوم مشروطیت (۱۳۰۵ ـ۱۳۲۰ش)، مقارن با آغاز سلطنت رضا پهلوی است. در این دوران، رضا شاه با تعیین وکلای فرمایشی، مجلس (دورۀ ششم تا سیزدهم) را به نهادی تشریفاتی مبدل ساخت که در آن طرح ها و لوایح مطابق نظر شاه تصویب یا رد می شدند و در تمام این دوران تنها در مجلس ششم، که چند تن از نمایندگان مخالف حضور داشتند، بحث ها و مخالفت هایی در گرفت.

انتخابات دورۀ ششم مجلس شورای ملی، که در کابینۀ فروغی شروع شده بود، در ۵ تیر ۱۳۰۵ش خاتمه یافت. این انتخابات در حالی آغاز شد که در آن از جریان ها و گروه های سیاسی و نیز حضور نامزدهای مستقل خبری نبود.

پس از به سلطنت رسیدن رضا شاه از انتخابات مجلس ششم تا سیزدهم این شخص شاه بود که نتایج انتخابات و ترکیب هر مجلس را تعیین می کرد. انتخابات دورۀ ششم در اقصا نقاط کشور مستقیماً زیر نظر رضا شاه قرار داشت و در همۀ نقاط، سران لشکر و نظامیان با دخالت صریح در انتخابات اسامی نامزدهایی را از صندوق آرا بیرون می آوردند که از مرکز سفارش شده بودند اما در انتخابات تهران، که تا حدودی به صورت آزاد برگزار شد و دخالت شاه در آن کمتر بود، مدرس نفر اول شد و از بین دوازده نمایندۀ منتخب تنها سه نفر به طور مستقیم از فهرست دربار بودند. با این حال، وکلای واقعی مردم اقلیت مجلس را تشکیل می دادند و تلاش گستردۀ آنان، به ویژه مدرس، برای مخالفت با اعتبارنامه های وکلای فرمایشی به جایی نرسید و نتوانستند مخالف مقاصد شاه کار چندانی صورت دهند.

با توجه به صورت مذاکرات مجلس دورۀ ششم آخرین دورۀ انتخابات مجلس در زمان رضا شاه بود که در آن در مورد تصویب اعتبارنامه ها مذاکراتی فراوان صورت گرفت. پس از این دوره، مجلس به صورت یک نهاد تشریفاتی در آمد و فعالیت احزاب و فراکسیون ها متوقف شد.

دورۀ ششم مجلس شورای ملی ۱۹ تیر ۱۳۰۵/۳۰ ذی الحجه ۱۳۴۴ق با نطق افتتاحیۀ رضا شاه و به ریاست سنی مدرس گشایش یافت.[۲]

در این دوره، آوانس خان مساعد (هوهانس خان ماسحیان)،[۳] نمایندۀ اقلیت ها (ارمنیان جنوب) و مسیو سهراب خان ساگینیان، نمایندۀ ارمنیان شمال بود.

هوهانس(آوانس) خان ماسحیان، مساعد السلطنه

(نمایندۀ ارمنیان جنوب در دورۀ ششم مجلس شورای ملی)[۴]

هوهانس خان ماسحیان در ۲۸ فوریۀ ۱۸۶۳م،[۵] در اوایل دهۀ ۱۲۴۰ش[۶] در محلۀ دروازه شاه عبدالعظیم تهران دیده به جهان گشود. پدرش، دزرونی، از زرگران و جواهرسازان مشهور دربار قاجار و در میان درباریان به ابراهیم خان زرگرباشی معروف بود. مادرش، آنا یرواندیان، نیز از خانواده ای فاضل و سرشناس از اهالی تبریز بود.

هوهانس تحصیلات خود را در پاییز ۱۸۶۹م در کلیسای تادئوس باردوقیمئوس، در محلۀ دروازه شاه عبدالعظیم، نزد خلیفه مگردیچ آغاز کرد.[۷] در ۱۸۷۰م با تلاش میکائیل مارکاریان و هوسپ تادئوسیان مدرسه ای به شیوۀ مدارس اروپایی (که اولین مدرسۀ ملی ارمنیان ایران نیز بود) به اسم هایگازیان احداث شد که ماسحیان از اولین شاگردان آن بود. او این مقطع را با درجۀ ممتاز و با نشان صلیب طلایی به اتمام رساند.[۸]

چندی بعد، والدین هوهانس برای آموزش زبان فرانسه و تسلط بر این زبان او را به تبریز نزد دایی اش، آندون خان یرواندیان، فرستادند. آندون خان، که زبان فرانسه تدریس می کرد، از معلمان مظفرالدین میرزا، ولیعهد، بود. هوهانس به مدت سه سال نزد دایی اش به فراگیری و تکمیل زبان فرانسه پرداخت و در ۱۸۸۱م، برای کسب معلومات بیشتر، به فرانسه رفت و در پاریس، در کُلژ دو فرانس، شروع به تحصیل کرد. او پس از گذشت سه سال فارغ التحصیل شد و به تهران بازگشت.

هوهانس در تهران در دارالترجمۀ دولتی استخدام شد و ضمناً به سمت مترجمی ناصرالدین شاه رسید و شاه به او لقب خان داد. در ۱۸۸۷م، زمانی که هیئتی سیاسی به نمایندگی از سوی شاه برای عرض تبریک به ملکه ویکتوریا، که پنجاهمین سال ولادت او را در انگلستان جشن گرفته بودند، به انگلستان می رفت، هوهانس خان در سمت مترجم با این هیئت همراه شد. در این سال هوهانس خان لقب عماد الوزاره یافت و یک قطعه نشان شیر و خورشید نیز به او اهدا شد.[۹]ماسحیان به فعالیت های مطبوعاتی نیز اشتغال داشت و در ۱۸۹۴م اولین هفته نامۀ ارمنی زبان را به نام شاویق تأسیس کرد و تا ۱۸۹۷م سردبیری آن را بر عهده داشت.[۱۰]

در ۱۸۹۴م، که هیئتی سیاسی از سوی دربار ایران برای عرض تسلیت به خاطر درگذشت آلکساندر سوم و تبریک به خاطر تاج گذاری نیکلای دوم، فرزند او، به دربار سن پطرزبورگ رفت، هوهانس خان، که اکنون لقب مساعد السلطنه یافته بود، به سمت مترجمی این هیئت برگزیده شد. در این سفر، تزار نیکلای دوم به هوهانس خان مساعدالسلطنه نشان درجۀ سوم سنت آنا را اعطا کرد.هوهانس خان مساعد السلطنه در ۱۸۹۵م به ریاست دفتر وزیر کشور منصوب شد. در ۱۸۹۷، در سمت مترجم، همراه هیئتی سیاسی برای عرض تبریک دربار ایران به مناسبت شصتمین سالگرد تولد ملکه ویکتوریا به انگلستان سفر کرد. پس از بازگشت به ایران، به وزارت خارجه منتقل شد و سرپرستی دارالترجمۀ وزارت امور خارجه را بر عهده گرفت. در ۱۸۹۸، در مدرسۀ دارالفنون، شعبۀ علوم سیاسی، به تدریس حقوق بین الملل و تاریخ جهان پرداخت. در ۱۹۰۵، معاون کنسول ایران در آلمان شد و به برلین رفت و در همان سال به نمایندگی از سوی دولت ایران در همایش بین المللی کشتیرانی و سواحل دریاها و ایستگاه های رادیویی شرکت کرد.

هوهانس خان نزدیک به پنجاه جلد کتاب را از نویسندگان مشهور اروپا، مانند آلکساندر دوما، پیر لوئی، چارلز دیکنز و دیگر نویسندگان، برای مطالعۀ ناصرالدین شاه به زبان فارسی برگرداند. او یکی از دوستداران واقعی تئاتر بود و در زمان اقامتش در تهران شماری از نمایشنامه های نویسندگان اروپایی را ترجمه کرد و در اختیار انجمن دوستداران تئاتر، که در ۱۸۸۱م تأسیس شده بود، قرار داد. او با شرکت انتشاراتی ارمنیان در تفلیس برای چاپ نمایشنامه هایی که از شکسپیر ترجمه می کرد قراردادی منعقد ساخته بود و این شرکت ترجمه های هاملت، آن طور که می خواهید، رومئو و ژولیت و تاجر ونیزی را در سال های ۱۸۹۴ ـ ۱۸۹۷م منتشر کرد. هوهانس خان، که از علاقه مندان شکسپیر و آثار وی بود، از اولین مترجمان ایرانی است که به ترجمۀ فارسی آثار شکسپیر دست زده اند. پس از آنکه هوهانس خان به آلمان رفت کتاب های خود را در وین، پایتخت اتریش، چاپ و منتشر کرد.

مساعدالسلطنه در ۱۹۰۸م به نمایندگی از سوی دولت ایران در همایش بین المللی نویسندگی، در برلین، شرکت جست. او تا ۱۹۱۱م در سفارتخانۀ ایران در برلین خدمت می کرد. در این سال وزارت امور خارجه او را به تهران احضار کرد و چون مورد اطمینان و علاقۀ ابوالقاسم خان ناصر الملک، نایب السلطنه، بود ریاست دفتر نایب السلطنه به وی واگذار شد.هوهانس خان در ۱۹۱۲م به سمت وزیر مختار ایران در آلمان برگزیده شد و به این کشور رفت. در آغاز جنگ جهانی اول، از آنجا که آلمان دوست و متحد عثمانی بود و دولت عثمانی سیاستی خاص در مورد ارمنیان داشت، دولت آلمان از حضور هوهانس خان در این کشور ابراز ناخرسندی کرد. از این رو، دولت ایران وی را به تهران فراخواند.

در بهار ۱۹۱۶م، لندن پذیرای گروه کثیری از ادبا، فضلا و شکسپیر شناسان سراسر جهان بود تا در مراسمی به مناسبت سیصدمین سالگرد درگذشت ویلیام شکسپیر شرکت جویند. هوهانس خان نیز از جمله شکسپیر شناسانی بود که برای شرکت در این مجمع جهانی دعوت شده بود. او در این مجمع به منزلۀ شکسپیر شناسی برجسته از ایران شرکت و دربارۀ شکسپیر و آثار او به زبان انگلیسی سخنرانی کرد. در این روز تاریخی، انگلیسی ها و دیگر مدعوان حاضر با هیجان سخنان کوتاه، پراحساس و پرمحتوای هوهانس خان را شنیدند و بر آن ارج نهادند، روزی که در آن نام هوهانس خان ماسحیان با نام شکسپیر همراه شد.

کتاب هایی که هوهانس خان ماسحیان طی ۱۹۲۱ ـ ۱۹۲۳م ترجمه کرد و در وین به چاپ رساند عبارت بودند از: هاملت، اُتللو، مکبث و تاجر ونیزی.

یکی دیگر از نخستین مترجمان آثار شکسپیر به زبان فارسی ناصرالملک بود که وی نیز به شکسپیر و آثار او علاقه داشت. لذا، بین او و هوهانس خان ماسحیان دوستی و صمیمیتی زایدالوصف پدید آمده بود و آن دو با یکدیگر رومئو و ژولیت را به فارسی برگرداندند.

هوهانس خان طی چهل سال فعالیت ادبی خود کتاب های متعددی را به فارسی ترجمه کرده که متأسفانه از شمار اندکی از آنها آگاه ایم. تا کنون سه کتاب از ترجمه های هوهانس خان ماسحیان به چاپ رسیده:

ـ شورش هندوستان: این کتاب به کوشش صفاءالدین تبرائیان به چاپ رسیده است.

ـ سفرنامۀ بنجامین آمریکایی: این کتاب با نام ایران و ایرانیان، نوشتۀ ساموئل گرین ویلز بنجامین، نخستین وزیر مختار امریکا در ایران، در سال های بعد منتشر شد.

ـ مسافرت های برادران شرلی: این کتاب را احتمالاً هوهانس خان در ۱۳۰۷ق/۱۸۹۰م ترجمه کرده است.

هوهانس خان در ذی حجۀ ۱۳۰۶ ق/ ۱۹۲۵م از سوی ارمنیان جنوب ایران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد. در دورۀ نمایندگی در مجلس شورای ملی بود که دولت ایران وی را به سمت وزیر مختاری ایران در انگلستان منصوب کرد و به انگلستان فرستاد. آخرین سمت سیاسی هوهانس خان سفیر کبیری ایران در ژاپن بود. او پس از گشایش سفارت ایران و انجام مأموریت خود در کشور ژاپن بیمار و رهسپار ایران شد.[۱۱] هوهانس خان ماسحیان هنگام بازگشت از ژاپن، در ۱۹ نوامبر ۱۹۳۱م، در خاربین منچوری دار فانی را وداع گفت.

دولت ایران به پاس خدمات شایان هوهانس خان طی مأموریت هایش جنازۀ وی را به تهران منتقل کرد و در روز ۳۱ مارس ۱۹۳۲م، هوهانس خان با تشریفاتی بی سابقه در کلیسای ونک تهران به خاک سپرده شد. مدتی بعد پیکر او را به کلیسای ارمنیان تهران واقع در خیابان قوام السلطنه (میرزا کوچک خان کنونی)، به آرامگاه ابدی اش، منتقل کردند و نیم تنه ای از وی بر مزارش به یادگار گذاشتند.[۱۲]

دورۀ هفتم (۱۹ مهر ۱۳۰۷ ـ ۱۴ آبان ۱۳۰۹ش)

مجلس شورای ملی در دورۀ هفتم مدرس را، پس از پنج دوره تشکیل و رهبری فراکسیون های مخالف استبداد و استعمار، از دست داد. مدرس نمونه ای واقعی از نمایندگی مردم را در تاریخ مجالس ایران و جهان به نمایش گذاشت. مجلس در این دوره ها، با متأثر ساختن سیاست بین الملل و استعمار در ایران، تاریخ معاصر را غنا بخشید.

در اجلاسیۀ دورۀ هفتم مجلس شورای ملی، از ورود نمایندگان اقلیت (مدرس و یارانش) به مجلس جلوگیری شد و انتخابات بر اساس فهرست رضا شاه صورت گرفت. دولت و سیاست ایران با تهی ساختن مجلس از رسالت آن و با وجود اکثریت قاطع وکلای مؤید دیکتاتوری دچار تغییرات عمده و با ادامۀ این روند سیاسی مجلس وارد مرحله ای متفاوت نسبت به مجلس مشروطه شد.

در این سال ها، مداخلات بسیار استعمار انگلستان و تأثیرات فراوان سیاست های استعماری آن در ایران حاصل دگرگونی هایی بود که در عرصۀ سیاسی منطقه به وقوع پیوسته بود. پس از جنگ اول بین الملل، انقلاب کمونیسم در روسیۀ تزاری، در ۱۹۱۷م، تعادل قوای استعمار را در ایران متزلزل ساخت. حضور و گسترش سیاسی نظریۀ مبارزه با استعمار انگلستان، در همسایگی شمال ایران، لزوم اقدام لندن و تحکیم استعمار بریتانیا را در ایران سبب شد. برای این منظور، بریتانیا کوشید با مسالمت و از طریق انعقاد قرارداد استعماری ۱۹۱۹م تمامی شئون نظام ایران را در اختیار گیرد اما مخالفت شدید ایرانیان و حتی احمدشاه قاجار (۱۳۲۷ ـ ۱۳۴۴ق) با این قرارداد موجب شد که بریتانیا ابتدا به کودتای ۱۲۹۹خورشیدی و سپس به انقراض خاندان قاجاریه مبادرت ورزد. استعمار بریتانیا با ایجاد دیکتاتوری نظامی تلاش می کرد تا امپراتوری روسیۀ شوروی را همراه با تبعات ایدئولوژیک آن از میدان به  در کند.

مجلس شورای ملی و قوۀ مقننه از دورۀ هفتم استقلال و قدرت خود را از دست داد. مجلس به مجموعه ای دولتی و درباری تبدیل شد که تابع شاه بود و وظیفۀ قانونی کردن منویات او را بر عهده داشت. مجلس مشروطه تعطیل شد و آرای مجلسیان در اختیار رضا شاه قرار گرفت. هرگونه مخالفت با رضا شاه منجر به مرگ در حبس و تبعید می شد.مجالس فرمایشی در دورۀ هفتم و پس از آن اعتبار مجلس را از میان برد و مجلس که دیگر چیزی جز آلت فعل دیکتاتوری نبود به زائدۀ دولت تبدیل شد. دولت ها نیز در این دوره ها ثابت و تابع دیکتاتور تداوم داشتند و زیر نظر مستقیم مستشاری انگلستان منصوب می شدند.

انتخابات دورۀ هفتم مجلس سه ماه پیش از پایان دورۀ ششم آغاز و طبق قانون انتخابات انجمن نظارت بر انتخابات با حضور ۳۶ نفر از طبقات شش گانه تشکیل شد. مطابق معمول و همانند دوره های قبل از مشیرالدوله برای ریاست انجمن نظارت بر انتخابات دعوت به عمل آمد اما او، که می دانست رضا شاه چه روشی را در انتخابات اعمال خواهد کرد، از پذیرش مسئولیت ریاست و شرکت در انجمن نظارت بر انتخابات امتناع ورزید.به این ترتیب، انجمن نظارت بر انتخابات تهران با ریاست عدل الملک دادگر بر انجمن مرکزی تشکیل شد. انتخابات در سلطنت دیکتاتوری رضا شاه و تحت امر او شکلی خاص پیدا کرد به این صورت که وکلای مورد نظر او فهرست و به حوزه های انتخاباتی ابلاغ می شدند و در تمامی حوزه ها این نام های از پیش تعیین شده را از صندوق خارج می کردند. بسیاری از این وکلا مادام العمر به منزلۀ نمایندۀ منطقۀ خود در مجلس منصوب می شدند.

دورۀ هفتم مجلس شورای ملی در ۱۴ مهر ۱۳۰۷ خورشیدی برابر با ۲۱ ربیع الثانی ۱۳۴۷قمری و ۶ اکتبر ۱۹۲۸میلادی افتتاح شد و رضا شاه بیانیه ای را به منزلۀ خطابۀ شاهانه در حضور رجال دولتی قرائت کرد. یک ماه بعد، در ۱۴ آبان، جلسات رسمی مجلس آغاز شد که مدت دو سال و یک ماه عمر داشت.[۱۳]

در این دوره، یوسف خان میرزایانس نمایندۀ ارمنیان جنوب و مسیو سهراب خان ساگینیان نمایندۀ ارمنیان شمال بود.

دورۀ هشتـم (۲۴ آذر ۱۳۰۹ ـ ۲۴ دی ۱۳۱۱ ش)

دورۀ هشتم مجلس شورای ملی در ۲۴ آذر ۱۳۰۹ش آغاز به کار کرد. از آنجا که از دورۀ هفتم به بعد انتخابات با مداخلۀ دولت صورت می گرفت و عموم نمایندگان دست نشاندۀ دولت بودند در این دوره نیز مجلس همواره طبق نظر دولت عمل می کرد و هرآنچه را که آنها می خواستند به تصویب می رساند. ریاست این دوره را دادگر (عدل الملک) بر عهده داشت و در دیگر اعضای هیئت رئیسه نیز تغییراتی اندک رخ داد.

در این دوره، یوسف خان میرزایانس، نمایندۀ ارمنیان جنوب، عضو کمیسیون بودجه و مسیو سهراب خان ساگینیان، نمایندۀ ارمنیان شمال، عضو کمیسیون پست و تلگراف بود. واگذاری تلگرافخانۀ هند و اروپا به ایران و گشایش تلگراف بی سیم با امواج کوتاه در ایران از اقدامات مهم این دوره محسوب می شود.[۱۴]

دورۀ نهـم (۲۴ اسفند ۱۳۱۱ ـ ۲۴ فروردین ۱۳۱۴ش)

در دورۀ نهم مجلس شورای ملی به قرارداد ۱۹۳۳م، که از بزرگ ترین قراردادهای استعماری در تاریخ معاصر است، صحه گذاشته شد. این قرارداد امتیاز انحصاری بهره برداری از نفت ایران را پس از ۳۲ سال، که طبق امتیاز دارسی در اختیار شرکت نفت ایران و انگلیس بود، بار دیگر به انگلستان سپرد. طی این قرارداد امتیاز انحصاری اکتشاف، استخراج و فروش؛ یعنی، تمامی فعل و انفعالات مربوط به نفت ایران در اختیار شرکت نفتی ای که کمپانی هند شرقی تحت نظر نایب السلطنۀ انگلستان تأسیس کرده بود قرار گرفت. این شرکت سرزمین های ایران را، به جز محدودۀ اندکی از حریم راه ها، به اسم حوزۀ اکتشافی نفت در می نوردید و می کاوید.

قرارداد ۱۹۳۳م تجدید امتیازنامۀ دارسی بود که بار دیگر و در حضور امپراتوری جدیدالتأسیس شوروی در شمال ایران به امضا رسید و رسمیت یافت. تنها تفاوت این قرارداد با امتیازنامۀ دارسی در آن بود که به موجب این قرارداد سرزمین های حوزۀ فعالیت شرکت نفت ایران و انگلیس محدود شده بود.دولت انگلستان توانست با فعالیت های فراوان دیپلماتیک در صحنۀ سیاست بین الملل و ایران امتیاز انحصار بهره برداری از نفت ایران را، که بر اساس قرارداد دارسی به مدت شصت سال در اختیار داشت، پس از گذشت نیمی از مدت آن، برای شصت سال دیگر تمدید کند.

مجلس شورای ملی، که در دوره های اول تا ششم با تمامی قراردادهای استعماری مخالفت می کرد، قرارداد دارسی (۱۹۰۱م) را نیز مورد مذاکره قرار داد و مخالفت خود را اعلام کرد اما در توفان حوادث موفق به الغای آن نشد. مجلس نهم اما در زیر چکمه های دیکتاتوری رضا شاه بر قرارداد استعماری ۱۹۳۳ مهر تأیید گذاشت و در ۷ خرداد ۱۳۱۲ش به آن رأی داد.انتخابات نمایندگان دورۀ نهم، پس از دو دوره انتخابات تحت نظر رضا شاه، با روش نظامی وی و بر اساس فهرست ابلاغ شدۀ او برگزار شد، انتخاباتی که در آن وکلا برای انتخاب شدن به دنبال آرای مردم نبودند بلکه تمام تلاش خود را برای نزدیکی به مرکز قدرت، با دادن امتیازات بیشتر به شاه و اطرافیان وی و درباریان، به کار می بستند.

در سراسر ایران، رضا شاه بهترین املاک را از صاحبانشان می گرفت و پیشکش ها از جمله دلایل قرار گرفتن افراد در فهرست وکلای هر منطقه بود. بعدها، زمانی که ولیعهد وی بر تخت نشست، مجبور شد بسیاری از املاکی را که پدرش به زور غصب کرده بود به صاحبانش بازگرداند.دورۀ نهم مجلس شورای ملی در ۲۴ اسفند ۱۳۱۱ خورشیدی برابر با ۱۸ ذی قعدۀ ۱۳۵۱ قمری و ۱۹ مارس ۱۹۳۳ میلادی، با نطق افتتاحیۀ شاه، در حضور دولتمردان داخلی و خارجی، سفرا و نمایندگان ممالک دیگر، افتتاح شد. عدل الملک دادگر، همانند دورۀ قبل، به ریاست مجلس رسید و مخبرالسلطنۀ هدایت، در مقام رئیس الوزرا، کابینۀ خود را به مجلس معرفی کرد.

در این دوره، یوسف خان میرزایانس نمایندۀ ارمنیان جنوب و عضو کمیسیون بودجه و مسیو سهراب  خان ساگینیان نمایندۀ ارمنیان شمال بود. قانون تأسیس دانشگاه تهران از مصوبات مهم مجلس در دورۀ نهم است.[۱۵]

دورۀ دهم (۱۵ خرداد ۱۳۱۴ ـ ۲۲ خرداد ۱۳۱۶ش)

مجلس شورای ملی در دورۀ دهم شاهد چندین واقعۀ بسیار مهم بود: قیام مردم مشهد و کشف حجاب، که به کشتار بسیاری از مردم منجر شد؛ تصویب دو قرارداد نفتی و اعطای امتیازات نفتی طی این قراردادها و تهیۀ جلد سوم قانون مدنی.

انتخابات دورۀ دهم مجلس شورای ملی، همانند دوره های قبل، فارغ از تبلیغات و جار و جنجال های سیاسی، مبارزات معمول حزبی و فعالیت های پارلمانی برگزار شد. استانداران، فرمانداران نظامی و انتظامی اسامی افراد مورد نظر رضا شاه را آماده و به پایتخت ارسال کردند و در نهایت، شاه نتایج انتخابات و ترکیب مجلس را معین ساخت.در این دوره یوسف خان میرزایانس نمایندۀ ارمنیان جنوب و مسیو سهراب خان ساگینیان نمایندۀ ارمنیان شمال و عضو کمیسیون طرق، کمیسیون داخله و کمیسیون پست و تلگراف بود.[۱۶] یوسف خان میرزایانس، نمایندۀ ارمنیان جنوب در همین دوره درگذشت.

دورۀ یازدهم (۲۰ شهریور ۱۳۱۶ ـ ۲۷ شهریور ۱۳۱۸ش)

انتخابات دورۀ یازدهم مجلس شورای ملی هم بدون دخالت مردم و با مداخلۀ دولت برگزار و مجلس در ۲۰ شهریور ۱۳۱۶ش افتتاح شد. ریاست این دوره از مجلس را میرزا حسن خان اسفندیاری (محتشم السلطنه) بر عهده داشت.از جمله رویدادهای مهم این دوره می توان به ورود مهاجران به ایران، شکل گیری شبکه های کمونیستی، دستگیری گروه ۵۳ نفری به رهبری دکتر تقی ارانی و شروع جنگ جهانی دوم اشاره کرد.

از اواخر ۱۳۱۱ش، با حذف وزارت دربار، دفتر مخصوص شاهنشاهی نقش وزارتخانۀ مذکور را در بسیاری از زمینه ها بر عهده گرفت و از طریق این دفتر خواسته های رضا شاه و دستورات وی به وزارت داخله منعکس می شد. این وزارتخانه، که مجری اوامر شاه بود، به استانداری ها دستور می داد که چه کسانی از حوزه های انتخاباتی برای نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شوند. البته، وزارت جنگ نیز در انتخابات بی تأثیر نبود و ارادۀ نظامیان بلندپایه در حمایت یا عدم حمایت از نماینده ای در تعیین سرنوشت حوزۀ انتخاباتی تأثیر فراوان داشت.

در این دوره، جبرائیل بوداغیان نمایندۀ ارمنیان جنوب و عضو کمیسیون تجارت و سهراب خان ساگینیان نمایندۀ ارمنیان شمال و عضو کمیسیون صناعت و پست و تلگراف بود.

انتخابات دورۀ یازدهم مجلس شورای ملی ۲۰شهریور ۱۳۱۶ش برابر با ۵ رجب ۱۳۵۶ق افتتاح شد. این دوره نخستین باری بود که در آن محمد رضا، ولیعهد، به همراه رضا شاه در مراسم افتتاحیۀ مجلس شرکت می کرد.[۱۷]

جبرائیل بوداغیان[۱۸]

(نمایندۀ ارمنیان جنوب در دوره های یازدهم، دوازده و سیزدهم مجلس شورای ملی)[۱۹]

جبرائیل بوداغیان در ۱۲۴۹ش/۱۸۷۰م، در خانواده ای از روستای هفتوان سلماس، به دنیا آمد.[۲۰] وی از همان جا کار تجارت خشکبار را شروع کرد و سپس، با سکونت در تبریز تجارت خود را توسعه داد و با شهرهای اطراف به داد و ستد پرداخت. او، که از تاجران موفق بود، همراه برادرش، ایسرائیل بوداغیان، تجارتخانۀ برادران بوداغیان را تأسیس و همچنین بانکی به نام بانک بوداغیان را پایه گذاری کرد. این بانک بین شهرهایی مانند تهران، برلین و هامبورگ مبادلات پولی می کرد. کارکنان بانک حدود ۳۵ نفر و همگی از ارمنیان بودند. در زمان تأسیس بانک بوداغیان در ایران فقط بانک های روسی و انگلیسی وجود داشتند.

او همچنین کارخانه های بسیاری را در تبریز، تهران و قزوین ساخت، از جمله کارخانه های آسیاب آرد و صابون در تبریز، کارخانۀ نخ پشمی در قزوین و کارخانه های آسیاب آرد، نشاسته و یخ در تهران. بوداغیان ها همواره از خیران بوده اند و کمک های بسیاری به مدارس تومانیان ها در قره باغ و ارمنیان آذربایجان کرده اند.[۲۱]

دورۀ دوازدهم (۳ آبان ۱۳۱۸ ـ ۹ آبان ۱۳۲۰ش)

پس از پایان انتخابات فرمایشی، مجلس دورۀ دوازدهم در ۳ آبان ۱۳۱۸ش آغاز به کار کرد. انتخاب هیئت رئیسه در دومین جلسه صورت گرفت و مجدداً، میرزا حسن خان اسفندیاری به ریاست مجلس برگزیده شد.بروز جنگ جهانی در این سال ها تحولاتی گوناگون در اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور پدید آورد. در اواخر این دوره، پس از حملۀ قوای انگلستان و شوروی به خاک ایران، رضا شاه از مقام سلطنت استعفا داد و محمدرضا پهلوی به سلطنت رسید.

در این دوره، جبرائیل بوداغیان نمایندۀ ارمنیان جنوب و عضو کمیسیون بازرگانی و سهراب خان ساگینیان نمایندۀ ارمنیان شمال و عضو کمیسیون پیشه و هنر بود.[۲۲]

دورۀ سیزدهم (۲۲ آبان ۱۳۲۰ ـ ۱ آذر ۱۳۲۲ش)

دورۀ سیزدهم مجلس شورای ملی با اولین دورۀ قانون گذاری عصر سوم مشروطیت مقارن است، دوره ای که با سقوط حکومت خودکامۀ رضا شاه، در نتیجۀ اشغال ایران به دست متفقین در شهریور ۱۳۲۰ش، به پایان رسید و با پایان آن سلطنت محمدرضا پهلوی آغاز شد.با برکناری رضا شاه، پس از پانزده سال، مجلس جایگاه قانونی و طبیعی خود را به دست آورد. قدرت سیاسی، که تا آن زمان از طرف دربار غصب شده بود، از حالت تمرکز خارج و در بین نهادهای مختلف، از جمله مجلس، پخش شد.

از ویژگی های این دوره از تاریخ معاصر پیچیدگی و بحرانی بودن آن است. در این مقطع، از یک سو به علت پایان اختناق پانزده سالۀ رضا شاهی و از هم پاشیده شدن قدرت مطلق او آزادی نسبی در کشور برقرار شد و زندانیان سیاسی آزاد شدند اما از سوی دیگر، قیام ایلات و عشایر، خالی شدن خزانه، هرج و مرج داخلی، فرار ارتشیان و دیگر مشکلاتی که علیه دولت مرکزی به وجود آمده بود همچنین اشغال ایران به دست متفقین در جنگ جهانی دوم و دخالت آنها در امور داخلی مملکت و قحطی، گرسنگی، گرانی، کمبود کالا، سوخت و ارزاق عمومی و فراگیری بیماری های مختلفی مانند تیفوس، وبا و حصبه مشکلات کشور را چند برابر کرده بود. این اوضاع در عملکرد مجلس هم تأثیراتی فراوان بر جای گذاشت چنان که گاه این مشکلات منجر به استیضاح دولت ها و سقوط آنها می شد.

انتخابات دورۀ سیزدهم مجلس شورای ملی در زمان زمامداری رضا شاه در ۹ شهریور ۱۳۲۰ش مانند گذشته آغاز شد. در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ش، فروغی، نخست وزیر وقت، متن استعفا نامۀ رضا شاه را از سلطنت و سپردن امور را به ولیعهد به اطلاع مجلس شورای ملی رساند. وی در ۲۶ شهریور محمد رضا پهلوی را با تشریفاتی به کاخ بهارستان برد و شاه جدید نطق تدارک دیدۀ فروغی را در مجلس قرائت کرد.

در این دوره، جبرائیل بوداغیان نمایندۀ ارمنیان جنوب و سهراب  خان ساگینیان نمایندۀ ارمنیان شمال بود.[۲۳]

دورۀچهاردهم (۱۶ اسفند ۱۳۲۲ ـ ۲۱ اسفند ۱۳۲۴ش)

انتخابات مجلس چهاردهم اولین انتخابات مردم ایران پس از سقوط دیکتاتوری رضا شاه بود. این مجلس دو سال و نیم پس از جنگ جهانی دوم، در شرایطی که کشور همچنان تحت اشغال قوای متفقین به سر می برد و هرج و مرج، ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری همراه با بی نظمی و بی ثباتی در همۀ امور مملکت حکمفرما بود و فقر و گرانی و قحطی در کشور بیداد می کرد، آغاز به کار کرد.

مبارزات انتخاباتی مجلس چهاردهم از خرداد ۱۳۲۲ش، شش ماه پیش از اختتام مجلس سیزدهم، شروع شد و در برخی از حوزه های انتخاباتی تا ۲۳ فروردین، دو ماه پس از افتتاح مجلس چهاردهم، ادامه داشت. در این دوره، تعداد هشتصد نامزد برای ۱۳۶ کرسی مجلس به رقابت پرداختند.در انتخابات مجلس چهاردهم، مردم ایران، پس از بیست سال، در یکی از آزادترین انتخابات مجلس شورای ملی در هفتاد و دو سال عمر مشروطه (به جز چهار مجلس نخستین مشروطه) شرکت کردند. در این انتخابات، افراد از هر گروهی می توانستند برای وکالت مردم ثبت نام کنند. مردم تهران بیشترین رأی را به دکتر مصدق دادند.

در این دوره دکتر آلکساندر آقایان نمایندۀ ارمنیان جنوب و آرداشس آوانسیان نمایندۀ ارمنیان شمال بود.[۲۴]

آرداشس آوانسیان (اردشیر آوانسیان)

(نمایندۀ ارمنیان شمال در دورۀ چهاردهم مجلس شورای ملی)[۲۵]

آرداشس آوانسیان در ۱۲۸۴ش/۱۹۰۵م در رشت متولد شد.[۲۶] والدین او نه فرزند داشتند (هفت پسر و دو دختر) که آرداشس پنجمین آنها بود. پدر آرداشس با ارابه رانی و بارکشی در جادۀ رشت ـ تهران زندگی خانواده را تأمین می کرد. آرداشس ابتدا در مدرسۀ ارمنیان رشت به تحصیل پرداخت و سپس، به مدرسۀ امریکایی ها رفت.[۲۷]

او در رشت به عضویت جمعیتی به نام فرهنگ درآمد که اکثر آنها به حزب کمونیست ایران پیوستند. آرداشس از ۱۹۱۹م تا اوایل ۱۹۲۴م در داروخانۀ مرکزی رشت مشغول به کار شد. این داروخانه، که سال تأسیس آن به ۱۹۰۳م باز می گردد، به آلکساندر آتابیگیان تعلق داشت، یک آنارشیست کمونیست که برای تشکیل حزب کمونیست در ایران از شوروی اجازه داشت. آرداشس بعد از چهار سال تحصیل در زمینۀ داروسازی در آزمون این رشته شرکت کرد و شاگرد اول شد اما چون سنش به بیست سال نرسیده بود به او وعده دادند که در سال بعد دیپلم داروسازی را به او اعطا می کنند. از آنجایی که تحصیل در این رشته نیاز به زبان های انگلیسی، روسی و فرانسوی داشت او با هر سۀ این زبان ها آشنایی پیدا کرد و توانست از عهدۀ امتحان برآید و در این رشته شاگرد اول شود. آرداشس در این حین با انقلابیون جنگل نیز همکاری می کرد.[۲۸]

او در آخرین سال اقامتش در ایران و کار در داروخانه اتحادیۀ داروسازان را تشکیل داد و اگرچه افراد مسن تر از او هم وجود داشتند ادارۀ آن را خود بر عهده گرفت. در اوایل ۱۹۲۲م، وارد حزب کمونیست شد. در ۱۹۲۴م به باکو و سپس به مسکو رفت.[۲۹] در مسکو فوراً در دانشگاه پذیرفته شد[۳۰]و شروع به فعالیت در سازمان حزبی مسکو کرد. در ۱۹۲۸م، با اتمام تحصیلات به ایران بازگشت و پس از چندی اقامت در رشت و انزلی به تهران آمد تا مأموریت هایی را که از طرف حزب به وی محول شده بود به انجام رساند.[۳۱]

آرداشس آوانسیان به دلیل اعتقاداتش بارها زندانی شد. نخستین بار در ۱۹۲۸م، در تهران، به مدت پنج یا شش ماه در زندان به سر برد. سپس، در ۱۹۳۱م، در تبریز دستگیر و به تهران منتقل و به حدود ده سال زندان محکوم شد[۳۲] اما پیش از پایان ده سال محکومیتش او را به بندرعباس منتقل کردند. آوانسیان حدود شانزده ماه تبعید در بندرعباس[۳۳] را به دلیل شرایط اقلیمی بد با رنج بسیار متحمل شد.[۳۴] او در خاطرات خود می نویسد:

((هر وقت اعتصاب غذایی پیش می آمد و ما به خواسته های خود می رسیدیم بعد از آن مرا به عنوان محرک به زندان تاریک می بردند. من هشت بار به زندان انفرادی و تاریک افتادم که بعضی اوقات ماه ها طول می کشید و تنها مبارزه و جان فشانی مادرم در خارج از زندان مرا نجات می داد. من به مادرم سپرده بودم که اگر برای رهایی من به شاه یا رؤسای دیگر نامه بنویسی تو دیگر مادر من نیستی)).[۳۵]

آرداشس آوانسیان پس از جنگ جهانی دوم،[۳۶] در ۱۳۲۵ق/۱۹۴۶م،[۳۷] به طور مخفی از ایران خارج و وارد شوروی شد و چند سالی را در لنینگراد، مسکو، ارمنستان و چکسلواکی گذراند. در شوروی، در دانشگاه لنینگراد، زبان فارسی و همچنین انقلاب مشروطه تا حزب کمونیست و حزب توده را تدریس می کرد و در فرهنگستان علوم شرق شناسی نیز به کار و تحقیق در خصوص موضوعات علمی در این زمینه مشغول بود. در ارمنستان، در دانشگاه تاریخ، نهضت انقلابی و در بیشتر اوقات، در فرهنگستان علوم اجتماعی، تاریخ نهضت کمونیستی را تدریس می کرد و مطالبی نیز در این زمینه می نوشت.[۳۸]

در ۱۹۲۶م، تحصیل در دانشگاه علمی حزبی و در ۱۹۵۶م تحصیل در دانشگاه تکمیلی حزب را به اتمام رساند و در ۱۹۵۴م به اخذ درجۀ دکترا در علوم تاریخی نایل آمد.[۳۹]

آرداشس آوانسیان که در دورۀ چهاردهم مجلس، ۱۳۲۳ـ ۱۳۲۵ش/۱۹۴۴ـ ۱۹۴۶م، نمایندۀ ارمنیان شمال در مجلس شورای ملی بود در سال ۱۳۶۹ش/۱۹۹۰م در ایروان چشم از جهان فرو بست.[۴۰]

دورۀ پانزدهم (۲۵ تیر ۱۳۲۶ ـ ۶ مرداد ۱۳۲۸ش)

با به وجود آمدن فضای نسبتاً باز سیاسی و آزادی احزاب و مطبوعات از یک سو و بی تجربگی و جوان بودن شاه در سال های ۱۳۲۰ ـ ۱۳۲۷ش از سوی دیگر سبب شد تا محمد رضا پهلوی نتواند در نخستین سال های سلطنتش آشکارا بر مجلس شورای ملی فشار آورد اما پس از واقعۀ ترور ناموفق شاه در دانشگاه تهران در ۱۳۲۷ش سیر حوادث علیه مجلس شورای ملی رقم خورد و مجلس پانزدهم جایگاهی ویژه در تاریخ یافت. تشکیل مجلس مؤسسان، تصویب مجلس سنا و اعطای اختیار انحلال مجلس شورای ملی به شاه عملاً نقش مجلس شورای ملی را کم رنگ کرد، هدفی که رضا شاه نتوانست با حکومت استبدادی خود بدان دست یابد در حالی که محمد رضا پهلوی آن قدر قدرتمند شده بود که توانست با همکاری نمایندگان مجلس شورای ملی مجلس مؤسسان را تشکیل دهد و پس از آن، مجلس سنا را تأسیس کند.

در این دوره، آرام بوداغیان نمایندۀ ارمنیان شمال بود اما ارمنیان جنوب در این دوره نماینده ای نداشتند. در کتاب آشنایی با تاریخ مجالس قانون گذاری در ایران، در فهرست اسامی نمایندگان مجلس در برابر اقلیت (ارمنیان جنوب) آمده: ((از انتخابات خبری نشد و کرسی معطل ماند)).[۴۱]

آرام بوداغیان[۴۲]

(نمایندۀ ارمنیان شمال در دورۀ پانزدهم، شانزدهم و هجدهم مجلس شورای ملی)[۴۳]

آرام بوداغیان، فرزند جبرائیل بوداغیان، در ۱۲۷۹ش/۱۹۰۰م به دنیا آمد.[۴۴] وی پس از اتمام تحصیلات شغل تجارت را پیشه کرد.[۴۵] بوداغیان ها از نیکوکاران بنام جامعۀ ارمنی، به خصوص، در خطۀ آذربایجان بودند.[۴۶]

دورۀ شانزدهم (۲۰ بهمن ۱۳۲۸ ـ ۲۹ بهمن ۱۳۳۰ش)

دورۀ شانزدهم مجلس را، که انتخابات آن در دوران نخست وزیری ساعد برگزار شد، می توان از مهم ترین دوره های مجلس شورای ملی بر شمرد. در این دوره آیت الله کاشانی، که به لبنان تبعید شده بود، در میان استقبال با شکوه مردم به تهران بازگشت و با راهنمایی ها و سخنرانی های پرشور وی و تلاش جبهۀ ملی و نمایندگان اقلیت طرح ملی شدن صنعت نفت در مجلس به تصویب رسید.

در این دوره، پطرس آبکار نمایندۀ ارمنیان جنوب و آرام بوداغیان نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال و عضو کمیسیون اقتصاد، پست و تلگراف بود.[۴۷]

پطرس آبکار[۴۸] (نمایندۀ ارمنیان جنوب در دورۀ شانزدهم مجلس شورای ملی)[۴۹]

پطرس آبکار در ۱۲۶۳ش/۱۸۸۴م متولد شد.[۵۰] از وی اطلاعات دیگری در دست نداریم.

دورۀ هفدهم (۱۳۳۰ ـ ۱۳۳۲ش)

هفدهمین دورۀ مجلس شورای ملی هم زمان با وقایع ملی شدن صنعت نفت و مبارزات ایرانیان علیه امپریالیسم انگلستان بود. در این دوران، مقام نخست وزیری اهمیتی فراوان یافته بود و فردی باید عهده دار این سمت می شد که با نهضت مردم همراه می بود. از این رو، پیشنهاد نخست وزیری دکتر مصدق در دورۀ شانزدهم مجلس شورای ملی مطرح شد و محمد رضا پهلوی با وجودی که تمایلی به این انتخاب نداشت، تحت فشار افکار عمومی، به نخست وزیری وی تن در داد. دکتر مصدق نیز برنامۀ کار خود را با تأکید بر دو اصل اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت و اصلاح قانون انتخابات مجلس شورای ملی آغاز کرد.

هفدهمین دورۀ مجلس قانون گذاری در تاریخ ۷ اردیبهشت ۱۳۳۱ش برابر با ۲ شعبان ۱۳۷۱ق و ۱۷ آوریل ۱۹۵۲م افتتاح شد و در ۸ خرداد ۱۳۳۱ رسمیت یافت.[۵۱] در این دوره، ارمنیان شمال و جنوب نماینده ای نداشتند.[۵۲]

دورۀ هجدهم (۲۷ اسفند ۱۳۳۲ ـ ۲۶ فروردین ۱۳۳۵ش)

مجلس هجدهم طی دورۀ فعالیت خود از ۲۷ اسفند ۱۳۳۲ تا ۲۶ فروردین ۱۳۳۵ش جمعاً چهارصد فقره لایحه و قانون در زمینه های مختلف به تصویب رساند. از وقایع مهم این دوره از مجلس مسئلۀ نفت بود که با افتتاح مجلس و انتصاب نمایندگان فرمایشی مشکل شاه در این خصوص حل شد و موفقت نامۀ نفت و واگذاری امتیاز استخراج، حمل و فروش آن به کنسرسیوم بین المللی در این دوره به تصویب رسید.

در مهر ۱۳۳۴، کمیتۀ هجده نفرۀ متشکل از دو مجلس (شورای ملی و سنا) با افزایش زمان دورۀ مجلس از دو سال به چهار سال و نیز افزایش تعداد نمایندگان از ۱۳۶ به ۲۰۰ نفر موافقت کرد.[۵۳]

در این دوره بهرام سهرابیان (واهرام خان ظهرابیان) نمایندۀ ارمنیان جنوب و آرام بوداغیان نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال بود.[۵۴]

واهرام خان ظهرابیان (بهرام سهرابیان)[۵۵]

(نمایندۀ ارمنیان جنوب در دورۀ هجدهم مجلس شورای ملی)[۵۶]

واهرام خان ظهرابیان در ۱۹۰۲م در همدان متولد شد.[۵۷] وی به منزلۀ فعال اجتماعی و دولتی از اعتباری خاص نزد نهادهای دولتی برخوردار و همواره مورد احترام وعلاقۀ جامعۀ ارمنیان بود.

واهرام خان از ۱۹۵۶م در سمت مشاور مالی، در بسیاری از نهادهای دولتی وزارت دارایی زمان خود و تا ۱۹۵۸م نیز در سمت کارمند رسمی، در تنظیم برنامۀ هفت ساله، خدمت کرد.

وی در دوران نمایندگی خود موفق به بازگردانیدن شماری از بناهای مدارس و املاک ارمنیان به خلیفه گری ارمنیان جنوب کشور شد[۵۸] و متعاقب درخواست ها و پیگیری های خود توانست شماری از مدارس ارمنیان را در شهرهای اصفهان، آبادان و غیره بازگشایی کند. او همچنین موفق شد طرحی را به مجلس ارائه دهد که به موجب آن مستغلات تحت تملک اقلیت ها از پرداخت برخی مالیات ها معاف می شد.[۵۹]

واهرام خان در ۱۹۵۵م از خوزستان، جلفای اصفهان و روستای فریدن و چند روستای دیگر دیدار کرد و ضمن دیدار از حوزۀ تحت نمایندگی خود اقدامات لازم را برای تأمین امکانات مورد نیاز اهالی، مانند کمک مالی برای بیمارستان ارمنیان روستای فریدن صورت داد.[۶۰] او همچنین نقش ارزنده ای در دوران اولین استقلال جمهوری ارمنستان (۱۹۱۸ ـ ۱۹۲۱م) ایفا کرد. واهرام خان ظهرابیان در ۶ اوت ۱۹۷۵م، در تهران، چشم از جهان فروبست.[۶۱]

دورۀ نوزدهم (۱۰ خرداد ۱۳۳۵ ـ ۲۹ خرداد ۱۳۳۹ش)

در دورۀ نوزدهم مجلس شورای ملی، ۶۱۱ فقره قانون در زمینه های مختلف به تصویب رسید که از جمله آنها می توان به قانون تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، مصوب ۲۳ اسفند ۱۳۳۵ش و نیز قانون جلب حمایت سرمایه های خارجی، مصوب ۱۷ مهر همان سال، اشاره کرد.

در مجلس نوزدهم نه تنها از نمایندگان واقعی مردم خبری نبود بلکه حکومت شاه افراد میانه رو را هم از مجلس بیرون رانده بود. به همین سبب، انتخابات دورۀ نوزدهم مجلس نمونه ای کامل از انتخابات دوران رضا شاهی به شمار می رود.[۶۲]

در این دوره، فلیکس آقایان نمایندۀ ارمنیان جنوب و سِواگ ساگینیان نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال بود.[۶۳]

سِواگ ساگینیان[۶۴]

(نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال در دورۀ نوزدهم مجلس شـورای ملی)[۶۵]

سِواگ ساگینیان در ۱۹۲۱م در تبریز به دنیا آمد.[۶۶] وی شش دوره (۲۴سال) نمایندۀ ارمنیان در مجلس شورای ملی بود. در دورۀ نوزدهم، ۱۳۳۵ ـ ۱۳۳۹ش/۱۹۵۶ ـ ۱۹۶۰م، نمایندۀ ارمنیان و آشوریان آذربایجان و در دوره های بیستم، بیست و یکم، بیست و دوم، بیست و سوم و بیست و چهارم، از ۱۳۳۹ ـ ۱۳۵۷ش/۱۹۶۰ ـ ۱۹۷۹م، نمایندۀ ارمنیان جنوب بود.

ساگینیان نقشی مهم در توسعه و آبادانی اراضی و مستغلات ارمنیان جنوب ایران (آبادان، خرمشهر، جلفای اصفهان و روستاهای ارمنی نشین اطراف اصفهان) داشت و با همت و تلاش وی مجوز تأسیس بخش ارمنی شناسی دانشگاه دولتی اصفهان به دست آمد.او در بسیاری از جلسات عالی شورای خلیفه گری و مجمع شورای نمایندگان جاثلیقی کیلیکیه شرکت داشت و سالیان بسیار از اعضای هیئت مدیره و صاحب امتیاز باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات بود.او همچنین عضو و منشی دائم هیئت آموزش و پرورش مجلس و نیز عضو هیئت شکایات و درخواست های مجلس شورای ملی بود و از سوی مجلس در سه گردهمایی بین مجالس شرکت کرد.

ساگینیان، که در طول حیات خود به دلیل تلاش هایش یازده نشان افتخار دریافت کرده بود، در ۹ اکتبر ۲۰۰۳م، در ایالات متحدۀ امریکا، دار فانی را وداع گفت.[۶۷]

فلیکس (فیلیکس) آقایان[۶۸]

(نمایندۀ ارمنیان جنوب در دورۀ نوزدهم و نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال در دوره های بیستم و بیست و یکم مجلس شورای ملی)[۶۹]

فلیکس آقایان در ۱۲۹۴ش/۱۹۱۵م به دنیا آمد. وی پس از تکمیل تحصیلات عالی در سمت مشاور اقتصادی و حقوقی شروع به کارکرد.[۷۰] او همچنین در طول سال های فعالیتش از حوزۀ انتخاباتی تهران به نمایندگی مجلس سنا برگزیده شد.[۷۱]

دورۀ بیستم (۲ اسفند ۱۳۳۹ ـ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۰ش)

این مجلس عمری بسیار کوتاه داشت و ۷۷ روز پس از تأسیس به دست علی امینی، نخست وزیر وقت، منحل شد. اتفاقاتی که در طی انتخابات مجلس بیستم به وقوع پیوست نیز بی کفایتی اقبال، نخست وزیر وقت، در ادارۀ امور و تخلفات عمده ای که در انتخابات صورت گرفت و منجر به حضور مردم در خیابان ها و اعتراض احزاب به روند انتخابات شد شاه را مجبور به ابطال انتخابات کرد و وی دستور به استعفای دسته جمعی نمایندگان منتخب داد.

این اوضاع و احوال اقبال را مجبور به استعفا کرد. شاه نیز بلافاصله شریف امامی را به نخست وزیری برگزید اما او نیز به خاطر ناتوانی در ادارۀ امور و برقراری نظم و آرامش و سوء استفاده از امور مملکتی مورد استیضاح نمایندگان مجلس قرار گرفت. شاه مجدداً امینی را بر سرکار آورد اما علی امینی نیز برای اجرای اصلاحات مورد نظر امریکایی ها اوضاع ناآرام مملکت را بهانه قرار داد و در مقام نخست وزیر از شاه خواست تا مجلس را منحل کند. شاه هم در پاسخ به این درخواست در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۰ش انحلال دو مجلس را اعلام کرد.[۷۲]

در این دوره سِواگ ساگینیان نمایندۀ ارمنیان جنوب و فلیکس آقایان نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال بود.[۷۳]

دورۀ بیست و یکم (۱۴ مهر ۱۳۴۲ ـ ۱۳ مهر ۱۳۴۶ش)

مجلس بیست و یکم لایحۀ ننگین کاپیتولاسیون؛ یعنی، مصونیت قضایی مستشاران امریکایی را تصویب کرد.[۷۴]

در این دوره، فلیکس آقایان نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال و سِواگ ساگینیان نمایندۀ ارمنیان جنوب بود.[۷۵]

دورۀ بیست و دوم (۱۳۴۶ ـ ۱۳۵۰ش)

مهم ترین مسئله ای که در این دوره از مجلس مورد بحث و بررسی قرار گرفت مسئلۀ استقلال بحرین و جدایی آن از ایران بود که با مخالفت نمایندگان فراکسیون پان ایرانیست مواجه شد اما با این وصف، در نهایت، به تصویب اکثر نمایندگان رسید.بیست و دومین دورۀ قانون گذاری در ۹ شهریور ۱۳۵۰ش به مناسبت برگزاری جشن های ۲۵۰۰ ساله و به موجب فرمان شاه منحل اعلام و در همان روز، دورۀ بیست و سوم مجلس شورای ملی از سوی شاه آغاز شد.[۷۶]

در این دوره، سِواگ ساگینیان نمایندۀ ارمنیان جنوب و دکتر گاگیک هواکیمیان نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال بود.[۷۷]

گاگیک هواکیمیان[۷۸]

(نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال در دورۀ بیست و دوم و بیست و سوم مجلس شورای ملی)[۷۹]

دکتر گاگیک هواکیمیان در ۱۹۱۲م در بابل به دنیا آمد. او، که اصالتاً از ارمنیان چهارمحال و بختیاری بود، پس از اتمام تحصیلات متوسطه، در مدارس ارمنیان تهران، عازم اروپا شد و در پاریس، در رشتۀ داروسازی، تا اخذ مدرک دکترا به تحصیل پرداخت. پس از بازگشت به تهران، از ۱۹۳۸ ـ ۱۹۶۰م، با درجۀ پروفسوری در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت و از ۱۹۶۴م به سمت ریاست بخش بیوشیمی انتخاب شد.

دکتر هواکیمیان، که از لندن نیز درجۀ دکترا داشت، در تهران آزمایشگاهی به نام فلمینگ تأسیس کرد. او همچنین پایه گذار مجلۀ علمی سه زبانۀ (فارسی، انگلیسی، فرانسه) آکتا بیوشیمیا بود. دکتر هواکیمیان به جز تألیف کتاب های درسی دانشگاهی، مقاله های علمی ـ تحقیقی بسیاری نیز نوشته است. او همچنین رئیس انجمن بیوشیمی ایران بود و در برخی از مؤسسات و فرهنگستان های علمی شماری از کشورهای اروپایی نیز عضویت داشت. دکتر هواکیمیان در دانشگاه های انگلستان و امریکا تدریس می کرد و نمایندۀ رسمی ایران در همایش های علمی چندین کشور اروپایی بود.

او طی سال های ۱۳۵۰ ـ ۱۳۵۳ش/۱۹۷۱ ـ ۱۹۷۴م صاحب امتیاز و سردبیر ماهنامۀ دو زبانۀ فارسی ـ ارمنی هور بود. مجلۀ فرهنگی ـ اجتماعی ـ تاریخی هور حاوی موضوعاتی ارزشمند همچون ترجمه هایی از ادبیات کلاسیک ارمنی بود و به روابط فرهنگی ـ اجتماعی ارمنیان و ایرانیان می پرداخت.دکتر گاگیک هواکیمیان در ۱۹۸۰م از ایران مهاجرت کرد و در پاریس سکنا گزید اما در این سال ها، مکرراً به ایران مسافرت می کرد. طی مسافرت هایش به ایران بارها در دانشگاه آزاد، واحد بابل، سخنرانی کرد و مفتخر به کسب لوح های افتخار شد. او همچنین در ۱۹۹۸م از دانشگاه دولتی پزشکی ایروان درجۀ دکترا دریافت کرد.دکتر گاگیک هواکیمیان، که در دو دوره، دورۀ بیست و دوم و بیست و سوم، بین ۱۳۴۶ ـ ۱۳۵۴ش/۱۹۶۷ ـ ۱۹۷۵م، نمایندۀ ارمنیان شمال و مرکز بود، در ۹ مارس ۲۰۰۴م /۱۳۸۳ش، در سن ۹۲ سالگی در پاریس دارفانی را وداع گفت.[۸۰]

گزیده هایی از مجلۀ هور در مورد دکتر گاگیک هواکیمیان و موضوعات اجتماعی جامعۀ ارمنیان

مجلۀ هور در شمارۀ اول خود، در تیر ۱۳۵۰ش، طی مقاله ای تحت عنوان ((رویدادهای جامعۀ ارمنیان ایران در ماهی که گذشت)) در مورد انتخابات نمایندگان چنین آورده است:

((در تاریخ ۱۸ تیر ماه انتخابات نمایندگان مجلسین شورا و سنا در سراسر کشور انجام شد و میلیون ها نفر از مردم کشور به پای صندوق های رأی رفته و به کاندیداهای سنا و مجلس شورای ملی رأی دادند. اقلیت ارمنیان ایران در این انتخابات شرکت و نمایندگان خود را انتخاب نمودند. ارمنیان تهران و شمال ایران برای انتخاب نمایندۀ خود در شهرهای تهران، تبریز، رضائیه، مراغه، شاهپور، قزوین، رشت، بندر پهلوی، مشهد و گرگان به پای صندوق های رأی رفته و با علاقه مندی آرای خود را به جناب آقای دکتر هواکیمیان، کاندید حزب ایران نوین، دادند و در نتیجه، جناب دکتر گاگیک هواکیمیان، با اخذ اکثریت آراء، به نمایندگی دورۀ بیست و سوم قانون گذاری مجلس شورای ملی انتخاب گردیدند.ضمناً، ارمنیان جنوب نیز، که در شهرهای اصفهان، آبادان، شیراز، اهواز، کرمانشاه و غیره سکنا دارند، نمایندۀ خود را انتخاب و آقای سِواگ ساگینیان حائز اکثریت گردیده و انتخاب گردیدند.در بین کاندیداهای مجلس سنا جنای آقای فلیکس آقایان نیز از اقلیت ارامنه از حوزۀ انتخابیۀ تهران به نمایندگی مجلس سنا انتخاب گردیدند)).[۸۱]

تقدیر از خدمات علمی دکتر گاگیک هواکیمیان

((در تاریخ ۲۴ اسفند ماه ۱۳۵۰ش، در یک مهمانی سفارت کبرای فرانسه در تهران، با حضور جمعی از شخصیت های علمی مملکتی، مراسم اعطای نشان علمی ,پالم آکادمیک، از طرف دولت فرانسه برای جناب آقای دکتر گاگیک هواکیمیان، استاد دانشگاه تهران و نمایندۀ مجلس، برگزار شد.

در این مهمانی، جناب آقای دکتر اقبال، مدیر عامل شرکت نفت ایران، جناب آقای نهاوندی، ریاست محترم دانشگاه تهران، جناب آقای دکتر آشتیانی، جناب آقای دکتر صالح، جناب آقای دکتر مفیدی و جناب آقای دکتر باغدیان و سفرای کبار سوئیس و واتیکان و عالی جناب اسقف آرداک مانوکیان، خلیفۀ ارمنیان تهران، حضور داشتند.

دولت فرانسه به پاس قدردانی از خدمات علمی آقای دکتر گاگیک هواکیمیان، که در سمت ریاست انجمن بیوشیمی ایران انجام داده، مورد توجه مقامات دانشگاهی فرانسه قرار گرفته است، ایشان را به دریافت یک قطعه نشان علمی مفتخر نمودند. مجلۀ هور، ضمن عرض تبریک، موفقیت بیشتر دکتر گاگیک هواکیمیان را آرزو می نماید)).[۸۲]

ملاقات دکتر گاگیک هواکیمیان با نخست وزیر

((دکتر گاگیک هواکیمیان، نمایندۀ ارمنیان تهران و شمال، در ملاقاتی که روز چهارشنبه، ۱۲دی ماه ۱۳۵۲، با نخست وزیر وقت نمود از نخست وقت دربارۀ دو کلیسای تاریخی قره کلیسا و استپانوس مقدس، که اولی در سیه چشمه ماکو و دیگری در بیست کیلومتری جلفای ارس واقع شده و در قرن های سوم و هفتم میلادی ساخته شده اند و از لحاظ تاریخی و آثار ملی گنجینه های ارزنده ای می باشند، تشکر نمودند که طبق دستورات سال قبل کمیسیونی از متخصصین یونسکو، دانشگاه تهران، سازمان برنامه و کمیتۀ حفظ آثار ملی برای مرمت آن کلیسا مشغول فعالیت می باشند. ایشان همچنین از نخست وزیر خواستار آسفالت نمودن راه برای زائرانی که همه ساله این دو مکان مقدس را زیارت می کنند و ایجاد امکانات توریستی برای زائران اقدام نمایند)).[۸۳]

دورۀ بیست و سوم (مهر ۱۳۵۰ ـ شهریور ۱۳۵۴ش)

از وقایع مهم این دوره از مجلس برچیده شدن احزاب گوناگون در ایران بود. در اواخر فعالیت دورۀ بیست و سوم مجلس، ناگهان شاه تصمیم گرفت نظام چند حزبی را در ایران بر هم زند و حزبی واحد به نام رستاخیز به وجود آورد. این دوره همچنین مصادف بود با نخست وزیری هویدا. وی سومین هیئت وزیران خود را در ۲۸ شهریور۱۳۵۰ش به مجلس شورای ملی معرفی کرد و مجلس به دولت جدید رأی اعتماد داد. دوران حکومت سیزده سالۀ هویدا، دوران بزرگ ترین فرصت ها برای پیش رفت و ترقی ایران بود که هویدا از آن بهره نگرفت.[۸۴]

در این دوره سِواگ ساگینیان نمایندۀ ارمنیان جنوب و دکتر گاگیک هواکیمیان نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال بود.[۸۵]

دورۀ بیست و چهارم (۱۷ شهریور ۱۳۵۴ ـ مهر۱۳۵۷ش)

مجلس بیست و چهارم، که در شهریور ۱۳۵۴ آغاز شده بود، با آغاز اوج گیری انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷ تعطیل شد. گروگانگیری وزیران نفت اوپک از جمله جمشید آموزگار، آغاز دولت جمشید آموزگار، انتشار مقالۀ توهین آمیز علیه امام خمینی در روزنامۀ اطلاعات و شکل گیری انقلاب اسلامی، ربوده شدن امام موسی صدر، آغاز دولت شریف امامی، وقوع کشتار ۱۷ شهریور تهران، هجرت امام خمینی از عراق به پاریس و آغاز دولت ژنرال ازهاری از جمله رویدادهای مجلس بیست وچهارم بود. رأی اعتماد به کابینۀ بختیار و انحلال ساواک نیز از آخرین مصوبات این دورۀ مجلس به شمار می آید.[۸۶]

در این دوره، سِواگ ساگینیان نمایندۀ ارمنیان جنوب و بانو اِما آقایان نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال بود.[۸۷]

اِما آقایان (اردوخانیان)[۸۸]

(نمایندۀ ارمنیان مرکز و شمال در دورۀ بیست و چهارم مجلس شورای ملی)[۸۹]

بانو اِما آقایان در ۱۳۰۴ش در تبریز متولد شد. او به همراه چهار برادر خود در خانواده ای فرهنگی در تهران رشد کرد. برادران اِما آقایان از فرهیختگان جامعۀ ارمنیان ایران محسوب می شدند. باغداسار مهندس معمار و سه برادر دیگرش تاتول، آریس و اِمیل از پزشکان بنام بودند.

همسر بانو آقایان، دکتر شاهن آقایان، از وکلای برجسته بود. بانو اِما آقایان دو فرزند، یک دختر و یک پسر، داشتند که پسر ایشان در دانشگاه هاروارد امریکا در رشتۀ وکالت تحصیل کردند.

بانو آقایان از دوران جوانی در فعالیت های مختلف اجتماعی شرکت داشتند و از اعضای انجمن بین المللی زنان بودند. ایشان در فعالیت های اجتماعی، خیریه، آموزشی و فرهنگی ایران و انجمن های مختلف ارمنیان شرکت می جستند. همچنین از اعضای فعال انجمن پرورش گل و گیاه ایران بودند. ایشان هم اکنون در پاریس به سر می برند.[۹۰]