وودرو ویلسون رهبری سیاسی ایالات متحدۀ امریکا را در برهۀ قهرآمیزی از زمان بر عهده داشت (از ۱۹۱۳ ـ ‏‏۱۹۲۱م)، زمانی که در بحبوحۀ جنگ اول جهانی تغییر سیاست های کلی و سقوط امپراتوری ها و پیدایش و ‏شکل گیری کشورهای جدید جهان را به سوی نگرشی نو و فهم و همیاری متقابل پیش می برد. بی شک ‏تحصیلات عالیه و نقش دکترای حقوق رئیس جمهور ایالات متحده در راستای پرورش و بالا بردن درک سیاسی ‏ملت ها برای حق تعیین سرنوشت کشور خویش، که در نتیجه منجر به شکل گیری جامعۀ ملل و ‏سپس تشکیل سازمان ملل متحد شد، غیر قابل انکار است.‏

حدود نه دهه پیش، در ۸ ژوئیه ۱۹۱۸م، رئیـس جمــهور وقــت ایـالات متحدۀ امریکا، وودرو ویلسون، در ‏نشستی مشترک با کنگره بیانیۀ پیشنهادی خود را اعلام کرد که در تاریخ سیاسی به « بیانیۀ ۱۴ ماده ای ‏وودرو ویلسون»[۲] معروف است و نام رسمی آن به این شرح است: « بیانیۀ خطاب به کنگره، شرح اهداف ‏جنگ و شرایط صلح ایالات متحده»‏.‏‎[۳] این بیانیه،[۴] که تا به امروز جزو اسناد مهم سیاست خارجی ایالات ‏متحدۀ امریکا محسوب می شود، دیدگاه ها و مسئولیت های بلادرنگ پس از جنگ را برای دولتمردان بلندپایه ‏و سیاست خارجی ایالات متحدۀ امریکا اعلام می کند.‏

مادۀ ۱۲ این بیانیه مستقیماً بر آیندۀ ارمنیان و تشکیل جمهوری ارمنستان اشاره دارد و صراحتاً، بر حق ‏زندگی آزاد و حق تعیین سرنوشت اقوام ساکن غیر ترک در امپراتوری عثمانی و به ویژه، ارمنیان تأکید می کند. مادۀ ۱۲ چنین اعلام می دارد: «الزام ایجاد حکومت ایمن برای قسمت های ترک امپراتوری عثمانی ‏فعلی و ایجاد امنیت جانی و همچنین، زمینه های پیشرفت و توسعۀ خودمختار و مستقل برای سایر اقوام ‏غیرترک تحت سلطۀ امپراتوری عثمانی و آزادی تردد در تنگۀ داردانل و رفت و آمد کشتی های تجاری برای ‏همۀ کشورهای جهان با قید تضمین های بین المللی» ‏.[۵]

گرچه در بیانیۀ ویلسون به کشور خاصی اشاره نشده بدون شک برخی از نکات رئیس ‏جمهور ایالات متحده به ارمنستان نیز مربوط می شود. وودرو ویلسون در ۴، ۵ و ۷ ژوئیه ۱۹۱۸م ‏با مشاور خود، سرهنگ ادوارد هاوز،[۶] بر روی این اعلامیه کار کرده است که گواهی این موضوع ثبت آن در ‏دفتر خاطرات مشاور ویلسون است.‏

سرهنگ هاوز، در ۷ ژوئیه ۱۹۱۸م، در دفتر خاطراتش می نویسد: « هنگامی که مادۀ مربوط به ترکیه مکتوب ‏شد رئیس جمهور فکر کردند که تمامی بخش ها باید مشخصاً و به طور قطعی تعیین شود. ارمنستان، بین ‏النهرین، سوریه و دیگر مناطق باید با اسامی خود اشاره شوند اما من موافق نبودم و بر این باور بودم که ‏آنچه نوشته شده است برای نشان دادن آن کفایت می کند و در نهایت، همه چیز همان گونه که قبلاً تدوین ‏شده بود، بدون تغییر باقی ماند»‏‏.[۷]

در تأیید و تکمیل ادعای فوق باید به تحلیل رسمی این بیانیه[۸] ‏ در۳۰ اکتبر ۱۹۱۸م اشاره کرد که با ‏حضور مقامات بلندپایۀ ایالات متحده در جلسۀ صلح پاریس رئیس جمهور ایالات متحده با نگاهی بر بیانیۀ ‏خود و تمرکز بر مادۀ ۱۲دیدگاه های خود دربارۀ آیندۀ ترکیه و موضع گیری اولیه دربارۀ ارمنستان را بدین ‏ترتیب اعلام می کند: « باید بندرگاهی در ساحل دریای مدیترانه برای ارمنستان در نظر گرفته و نیروهای ‏پشتیبان آن مشخص شود. با وجود اینکه فرانسه می تواند این نقش را برای ارمنیان ایفا کند ارمنیان ‏بریتانیای کبیر را در اولویت قرار داده اند»‏.‏[۹]

با تحلیل توصیۀ رئیس جمهور، سرهنگ هاوز، که خود عضو رسمی و رئیس هیئت بلندپایۀ رسمی ‏ایالات متحدۀ امریکا در جلسۀ صلح پاریس بود، می نویسد: «هدف رئیس جمهور امریکا در خاور نزدیک این ‏بود که نظارت بین المللی قسطنطنیه برقرار شود و آناتولی به ترک ها داده و ارمنستانی مستقل ایجاد شود».‏‏[۱۰]

با هدف رهانیدن ارمنیان از سلطۀ ترک ها رئیس جمهور ویلسون در نامۀ ۲۶ دسامبر ۱۹۱۸م خطاب به ‏پاپ اعظم بندیکوس پانزدهم تأکید کرد: «به شما اطمینان می دهم و نه تنها از طرف خود بلکه از طرف ‏تمامی مردم ایالات متحده امریکا صحبت می کنم که کشتار و زجر هیچ ملتی به اندازۀ کشتار ارمنیان عمق ‏روح مردم امریکا را به این حد به درد نیاورده است. مطمئناً، از خواسته های اولیۀ من خواهد بود که در حد ‏توانایی خود برای در امان نگه داشتن آن ملت ستم دیده و زجرکشیده و آزادی کامل آنان از یوغ بی عدالتی و احقاق حقوق آنان تلاش کنم»‏.‏[۱۱]

رئیس جمهور ایالات متحده در خطابه ای دیگر، در ۲۳ سپتامبر ۱۹۱۹م، به طور قطعی اعلام داشت: ‏‏«ارمنستان از آن دسته کشورهایی است که باید تحت پوشش جامعۀ ملل قرار گیرد. ترکیه را باید از حکومت ‏بر آن منع کرد. ملت های مسیحی نه تنها باید اجازۀ کمک به ارمنستان را داشته باشند بلکه باید از اجازۀ حمایت ‏از آن نیز برخوردار باشند».‏[۱۲] در همان خطابه، رئیس جمهور ویلسون با شهادت دادن به کشتار ارمنیان در ترکیه ‏به وضوح دولت ترکیه را متهم ساخت: «دولت ترکیه باید اعتراف کند که هیچ اقدامی برای جلوگیری از ‏این کشتار وحشتناک، که آن کشور را به گورستان تبدیل کرده، انجام نداده است».‏‏[۱۳]

لازم به ذکر است که ترکیه اصول وودرو ویلسون را کاملاً به منزلۀ اساس مذاکرات صلح می پذیرد. ‏دولت عثمانی در نامۀ رسمی آتش بس ۱۴ اکتبر ۱۹۱۸م صراحتاً اعلام کرده است: «دولت امپراتوری ‏عثمانی بیانیه ای را که در ۸ ژوئیه ۱۹۱۸م از طرف رئیس جمهور ایالات متحدۀ امریکا به کنگره اعلام شده ‏است به منزلۀ پایۀ مذاکرات صلح می پذیرد».[۱۴] ‏ منحصراً، با در نظر داشتن این الزام، ایالات متحدۀ ‏امریکا به منظور پایان بخشیدن عملیات نظامی علیه ترکیه در ۳۰ اکتبر ۱۹۱۸م، در امضای پیمان آتش بس ‏مودروس، بین دولت ترکیه و نیروهای متفقین، نقش میانجی را ایفا کرد.‏ [۱۵]