مشعل بنای یادبود فاجعهٔ نژادکشی ارمنیان همواره در ایروان فروزان است. این بنا به مناسبت بزرگداشت یاد ۱/۵ میلیون ارمنی،که در سال۱۹۱۵ م قربانی قتل عام ترک های عثمانی شده اند، بر پا شده است. امروزه دولت ترکیه از پذیرش واژهٔ ‹‹نژاد کشی›› که در سال۱۹۴۴ م برای توصیف این کشتارها مصطلح شد، سر باز می زند.

هر روز ساکنان ایروان به کوه های آرارات چشم می دوزند، بدون آن که بتوانند بر آن پای نهند. آرارات، نمادی ملی است که از سال۱۹۲۰ م تحت کنترل ترک ها بوده است. در آن سوی مرزهایی که رسماً به روی ارمنیان بسته است، به روایت انجیل، کشتی حضرت نوح، پس از توفان، در دامنهٔ این کوه به گِل نشست.سفر در ارمنستان مکاشفه ای است اندوهبار. از هر سوی این سرزمین طنین حکایتی غم انگیز به گوش می رسد؛ حکایتی که از سه هزار سال پیش بی وقفه ادامه دارد.ارمنیان طی سه هزار سال شاهد مصائب و بلایایی چون جنگ و زلزله بوده اند. پس از استقلال و در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، بار دیگر از میان ویرانه ها برخاسته اند؛ اولین ملتی که پس از رویگردانی پادشاه از بت پرستی، به عنوان مسیحی شناخته شده است.

در کتیبه های فارسی باستان، از ارمنستان به عنوان سرزمینی که ۵۱۸ سال پیش از میلاد مسیح پا به عرصهٔ وجود گذاشته، یاد شده است. اما این ملت قرن ها پیش با نامِ ‹‹های›› در منطقهٔ شرق آناتولی و قفقاز کنونی مستقر شد. به همین سبب، امروز نیز ارمنستان در بین ارمنیان ‹‹هایاستان›› نامیده می شود. طبق روایات، ‹‹های›› از نام کماندار مشهوری به نام ‹‹هایک›› گرفته شده که از نوادگان حضرت نوح بوده و پیش از فروپاشی برج بابل از این شهر گریخت.مسئلهٔ ابقای هویت، از هزاران سال پیش از میلاد مسیح، اصلی ترین موضوع مورد توجه مردم ارمنستان بوده است. اصل و منشاء این ملت زیر غباری کهنه پوشیده شده و حماسهٔ این ملت، پنهان زیر خروارها خاک، به معمایی بدل گشته است.

به راستی ارمنستان چیست؟

ارمنستان سرزمینی کوهستانی، واقع در جنوب ارتفاعات قفقاز، با مساحتی حدود ۱۱۵۰۰ مایل مربع، تقریباً به وسعت بلژیک یا مریلند، با جمعیتی بالغ بر سه میلیون نفر است؛ سرزمینی زلزله خیز و محصور در میان خشکی، که در مسیر یکی از مهم ترین راه های بازرگانی قرار گرفته است و چون پلی است که اروپا را به آسیا می پیوندد. کشورهای همسایهٔ ارمنستان ترکیه، آذربایجان، گرجستان و ایران اند. این مرزبندی در سال۱۹۲۱ م، یعنی هنگامی انجام گرفت که اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری نوپایی را که از میان خاکسترهای آتش جنگ جهانی اول پا به عرصهٔ وجود گذاشته بود، به تصرف در آورد و قره باغ را به جمهوری آذربایجان واگذار کرد و ارمنستان فعلی و پایتخت آن، ایروان، را بنا نهاد.

پنج و نیم قرن پیش از آن، ارمنستان تنها واژه ای جغرافیایی به شمار می رفت که از اهمیت چندانی برخوردار نبود، و در واقع سرزمینی بود که پس از جنگ های پی درپی و ادعاهای ارضی ترک های عثمانی، ایرانیان و روس ها شکل گرفته بود.

ارمنستان، یک قرن پیش از میلاد مسیح، در زمان فرمانروایی ژولیوس سزار در روم، سرزمینی بود تحت سیطرهٔ امپراتوری تیگران، که قلمرو سلطنتش از دریای خزر تا بیت المقدس امتداد داشت. در قرن نهم میلادی، ارمنستان پهناور بین حکومت بیزانس (روم شرقی) و خلفای عرب تقسیم شد. سپس هدف حملات بی رحمانهٔ ترک های عثمانی قرار گرفت و در پی آن تسلط روم شرقی بر این منطقه کاهش یافت. در قرن دوازدهم، پادشاهی ارمنستان تا چند صد مایل به سمت غرب، تا منطقه ای به نام سیلیسیا در کنار دریای مدیترانه امتداد یافت.هشت قرن بعد، در سال ۲۰۰۱ م، دو محقق فرانسوی با انتشار اطلسی تاریخی، دگرگونی های مکررِ وضعیت جغرافیایی ارمنستان را بر روی نقشه ترسیم کردند. حاصل کار آنان تعداد شصت نقشهٔ مجزا بود. تنها نقطهٔ ثابت در این اطلس کوه های آرارات است که در ۲۵ مایلی ایروان واقع شده اند؛ محوری جغرافیایی که تمامی نقشه ها حول آن می گردند و چهرهٔ متراکم شهر را مزین می سازد؛ منطقه ای نظامی که ارمنیان حق ورود به آن را ندارند. آرارات برای مردم ارمنستان نماد عقاید و آرمان های جمعی است.

نام آرارات، برگرفته از ‹‹آرا›› رب النوعِ عصر مفرغ، نماد مرگ و تولد دوباره و یادآور گذار از زمستان ملال آور به بهار پربرکت است. آراراتِ بزرگ، با تمام عظمتش حضوری آرام در شهر دارد و در نجوایی مدام با قلهٔ همجوارش، آرارت کوچک، با ارتفاع۷۸۲ , ۱۲پا است. قلهٔ بزرگ، زیر پوششی از برف، جلوه ای درخشان و صلابتی وهم انگیز دارد. اما آرارات کوچک، که مخروطی آتشفشانی است، مظهر آرمان گرایی به شمار می رود.

جیوان طبیبیان که تاکنون مقام سفارت در چهار کشور را عهده دار بوده و در دو سازمان های بین المللی به کار پرداخته است، هویت این ملت را به شدت وابسته به ضایعاتی می داند که به کرات در طول تاریخ متحمل شده اند. وی می گوید: ‹‹بیشتر مردم این سرزمین، بازماندگان بزرگ ترین مصائب تاریخ اند. قتل عام های پی درپی ارمنیان به دست امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول نخستین حادژهٔ عظیم نژادکشی در قرن بیستم بوده است».

وارطان اُسکانیان، وزیر امور خارجهٔ جمهوری ارمنستان، چنین می گوید:‹‹آرارات تنها ۲۵ مایل با ما فاصله دارد. گویی می توان آن را لمس کرد. اما رفتن به آن منطقه ممکن نیست. آرارات مایهٔ افتخار و نماد محرومیت های ما در طول تاریخ است؛ یادآور آرمان و رویاهای تحقق نایافتهٔ ما». با آن که ده ها هزار ارمنی، وفادارانه در ارتش عثمانی ـ که با کشور آلمان متحد بود ـ خدمت می کردند، سرکوب و سخت گیری دولت در سال۱۹۱۵ م، منجر به اقدامی روشمند جهت نابودی کل جامعهٔ ارمنی شد.

طبق آمار محلی کلیسای ارمنی، جمعیت ارمنیان ساکن در امپراتوری عثمانی، در سال۱۹۱۳ م، دو میلیون نفر بوده که این تعداد در سال۱۹۲۰ م به۰۰۰ , ۱۰۰نفر تقلیل یافته است. آمار کشته شدگان، طبق برآوردهای ترکیهٔ فعلی، از ششصد هزار تا۵/۱میلیون نفر بوده است. به استثنای مدتی کوتاه پس از جنگ جهانی اول، هیچ دولت ترکی به قتل عام نظام مند ارمنیان اقرار نکرده است.

اثرات و عواقب هولناک این قتل عام، هنوز هم پس از گذشت سه نسل متوالی به جا مانده است.

ارمنیانی که از قتل عام سال۱۹۱۵ م جان سالم به در بردند، وادار به مهاجرت و راهی اقصا نقاط جهان شده اند و به تدریج به زندگی خود و فرزندانشان سامان داده و به موفقیت هایی نیز دست یافته اند.

امروزه چهار میلیون از هفت میلیون جمعیت کل ارمنی، در سراسر جهان پراکنده شده اند. کلیساها و سنگ قبرهای ارمنیان در سنگاپور، هنگ کنگ، قاهره، اورشلیم، مسکو، ونیز، و ناپل، همچنین در کشورهایی چون اوکراین، رومانی، بلغارستان، و لهستان به چشم می خورند. درکالیفرنیا تاکستان هایی هستند که از آنِ ارمنیان اند و خوانندگان پاپ، هنرمندان و متفکران ارمنی بسیاری در نیویورک و پاریس سکونت دارند.

ارمنیان دیاسپورا مبدعان روش ام.آر.آی، جراحی پلاستیک و شیرهای آب تک دسته بوده اند. طبق روایتی طنزآمیز، این ارمنیان بودند که هواپیمای میگ اتحاد جماهیر شوروی را طراحی کردند؛ هواپیمایی که بعدها ترک های آذربایجان برای بمباران مناطق ارمنی نشین قره باغ به کار بردند.کلیسای ارامنهٔ حوزهٔ اچمیادزین، در دوازده مایلی غرب ایروان واقع شده و آن سوی درهای آن لوحی بزرگ از سنگ عقیق وجود دارد که ۳۶ حرف الفبای ارمنی با طلای بیست عیار بر آن حک شده است.

عالیجناب جاثلیق گارگینِ دوم، مردی ۵۳ ساله است. وی از اکتبر۱۹۹۹ م، صد و سی و دومین جانشین گریگور مقدس است. گریگور مقدس در سال ۳۰۱ میلادی، پادشاه تیرداد را غسل تعمید داد و ارمنستان را به عنوان اولین ملت مسیحی به جهانیان معرفی نمود.در سال۲۰۰۱ م، گارگین دوم، به مناسبت هزار و هفتصدمین سالگرد مسیحیت ارمنیان، از پاپ جان پل دوم و ۳۷ پیشوای کلیسای سراسر جهان دعوت به عمل آورد.

وی دربارهٔ لوحی که الفبای ارمنیان بر آن حک شده چنین می گوید: ‹‹مسروپ مقدس[ماشتوتس] با این حروف به ما توان راز و نیاز با خداوند بخشید. ملت ارمنی به واسطهٔ همین گفت وگو با پروردگار موفق به حفظ هویت و نجات خود گردید».

زادگاه مسروپ ماشتوتس روستای کوچکی در غرب آرارات، در نزدیکی دریاچهٔ وان، در ترکیهٔ کنونی بود. او از کودکی به فراگیری زبان علاقه ای وافر داشت و به زبان یونانی مسلط بود. به همین سبب به عنوان مشاور دولت برگزیده شد. اما از آنجا که زندگی دولتی با روحیهٔ او سازگار نبود، در ۳۵ سالگی سر به بیابان نهاد و پای پیاده آسیای صغیر را درنوردید.پس از ده سال آوارگی و سرگردانی، سرانجام دست پروردگار به سوی او گشوده شد و ۳۶ حرف الفبای ارمنی را، درخشان و فروزان بر دیوار غار، در مقابل دیدگان وی نمایان ساخت. ماشتوتس مبدع الفبای ارمنی بود.

ماشتوتس پیش از مرگش در سال۴۴۰ م، به مدت ۳۵ سال به یاری گروهی کشیش تمام همّ خود را برای ترجمهٔ آثار برجستهٔ قدیمی مذهبی، علمی و ادبی، به حروف الفبای جدید به کار بست. بسیاری از این آثار، در جریان جنگ و نبردهای خونین، به کلیسای آماراس سپرده شد.

تاریخ همواره در زندگی روزمرهٔ ارمنیان جریان دارد؛ هویتی استوار و پابرجا که در برابر تمامی فراز و نشیب های عظیم تاریخی، از بابل تا پروستریکا، مقاومت کرده است.

پی نوشت ها:

۱- این نوشتار برگردان خلاصه شده ای است از

“The Rebirth of Armenia,” National Geographic, March 2004.