در قرن نوزدهم میلادی و خصوصاً، پس از تصویب قانون اساسی ملی، ارمنیان ارمنستان غربی اقدام به سازمان دهی امور داخلی خود از جمله تحصیل و تدوین آیین نامۀ مربوط به امور تحصیلی کردند. از آنجایی که موانع بسیار زیادی در این راه وجود داشت محقق ساختن این امر کاری توان فرسا بود که نیاز به همت و پشتکار فراوان داشت.

در این قرن امپراتوری عثمانی اجازۀ تأسیس مدارس را با کارشکنی و ایجاد موانع بسیار صادر می کرد. با وجود مشکلات فراوان و سختی کار از ۱۷۹۰م مدارس ارمنیان یکی پس از دیگری تأسیس شدند و شروع به فعالیت کردند. اولین مدرسۀ ارمنیان، در ۱۷۹۰م، در استانبول و با کمک های مالی کلیسا و افراد خیر تأسیس شد و بالاخره در ۱۸۶۶م، در استانبول، ۶۴ مدرسه و مؤسسۀ علمی خاص ارمنیان وجود داشت(۳۲مدرسۀ پسرانه و ۱۴ مدرسۀ دخترانه). تعداد شاگردان پسر۴٬۷۰۰نفر، تعداد شاگردان دختر ۱٬۴۷۲نفر و تعداد معلمان ۱۴۲ نفر بود. از نیمۀ دوم قرن نوزدهم میلادی، ارمنیان اقدام به تأسیس مدارسی مختلط در تمام نقاط ارمنستان غربی و حتی روستاهای دورافتاده کردند.

تأسیس مدارس و پیشرفت علم و دانش در ارمنستان غربی حاصل تلاش های عده ای جوان ترقی خواه و آینده نگر بود که منجر به سازمان دهی اتحادیه هایی با هدف اصلی تأسیس مدارس و ترویج علم و دانش در نقاط مختلف ارمنستان غربی شد. برخی از این انجمن ها عبارت  بودند از:

ـ انجمن ملی ارمنیان، که در ۱۸۴۶م، به همت شاگردان مدسۀ عالی مُراد رافائلیان تأسیس شد.

ـ انجمن سئونیاتس، در ازمیر.

ـ انجمن جان نثار، در قسطنطنیه.

ـ انجمن سنکریمیان، در سباستیا.

ـ انجمن دوستداران علم، در بروسا.

ـ انجمن های سمباتیان و روح پرور، در خاربرد.

ـ انجمن جان نثار، در حوسینیک.

ـ انجمن های دوستداران علم و دوستداران ملت، در مِزره.

ـ انجمن وارتانیان، آموزشگاه آراراتیان و انجمن دوستداران مدرسه، در چمشکاتزاگ.

ـ انجمن های آرتزینیان، دوستداران علم، دوستداران مطالعه و سیساکان، در ارزروم.

مبلغان مسیحی ساکن ترکیه نیز تأثیر بسیار زیادی در ترویج و گسترش آموزش و پیشرفت علم و دانش در ارمنستان غربی داشتند. آنها از بدو ورود به ترکیه تعداد زیادی کودکستان، مراکز پیش دبستانی و مدارس مختلط تأسیس کردند. به این ترتیب، دگراندیشی نیز متداول شد. بسیاری از فارغ التحصیلان این مدارس موفق به ادامۀ تحصیل در اروپا شدند و پس از پایان تحصیل وبازگشت به وطن به کار تعلیم و تربیت پرداختند.

مطابق آمار ارائه شده از طرف هیئت آموزشی مرکزی، در سال های ۱۹۰۱ و ۱۹۰۲م، در سراسر امپراتوری عثمانی، ۸۰۳ مدرسه با ۸۱٬۲۰۸ دانش آموز و ۲٬۰۸۸ معلم فعال بوده اند که از این تعداد ۴۴۱ مدرسه با ۲۹٬۳۷۱ شاگرد پسر، ۷٬۷۷۲ شاگرد دختر و ۹۲۱ معلم در ارمنستان غربی قرار داشتند.لازم به ذکر است که این آمار تنها مربوط به مؤسسات علمی وابسته به کلیسای حواری ارمنستان است و پیروان کلیساهای دیگر را شامل نمی شود. مدارس خصوصی و مدارسی با زبان های خارجی نیز وجود داشته اند که در این آمار لحاظ نشده اند.در آمار فوق، همچنین، هیچ اشاره ای به مدارس تأسیس شده در محله های مختلف قسطنطنیه نشده است.

به طور خلاصه، می توان گفت که تا شروع جنگ جهانی اول حدود ۱٬۹۹۶ مدرسۀ ارمنی زبان با ۱۷۳٬۰۲۲ نفر شاگرد در امپراتوری عثمانی فعال بوده اند و فقط در ارمنستان غربی ۱٬۲۵۱ مدرسه و مؤسسۀ علمی و حدود ۷٬۶۵۴۸ دانش آموز وجود داشته است.

موسیقی در ارمنستان غربی پیش از نژادکشی ارمنیان

در اوایل قرن نوزدهم میلادی موسیقی در ارمنستان غربی و کل امپرتوری عثمانی در قبضۀ خوانندگان و نوازندگان دوره گرد بود. آنها آهنگ ها و نواهای منتقل شده از نسل های پیش را، که به صورت شفاهی در بین مردم مرسوم شده بود، حفظ و اجرا می کردند. در آن زمان، امپراتوری عثمانی کلاً فاقد هنر موسیقی به صورت کنسرواتوار و هنرستان یا گروه هایی منظم دارای آیین نامه و اساس نامه بود.

اولین گروه های موسیقی در ارمنستان غربی، در قرن نوزدهم میلادی، به دست کاراپت پاپازیان، رهبر ارکستر، آهنگ ساز و ترانه سرای معروف ارمنی، تشکیل شد. پاپازیان تحصیلات خود را در ایتالیا گذرانده و آمادگی و مهارت کافی را برای رهبری ارکستر سمفونیک و ارکسترهای مجلسی کسب کرده بود. او اولین گروه های موسیقی، مخصوصاً، موسیقی تئاتر و نمایشنامه های موزیکال را در ارمنستان غربی پایه نهاد. پاپازیان رفته رفته به چنان معروفیتی دست یافت که کشورهای مختلف اروپایی از او برای رهبری ارکسترهای بزرگ دعوت به همکاری می کردند. به همت کاراپت پاپازیان هنر موسیقی در امپراتوری عثمانی رسمیت یافت و علاقه مندان بسیاری در صدد آموختن آن برآمدند.

کسب اطلاعات لازم و تحصیل در رشتۀ موسیقی در بین اقشار مختلف سبب به وجود آمدن مجلات و نشریه های خاص این هنر شد. اولین نشریه از این نوع کنار آرِولیان (چنگ شرقی) نام داشت که در ۱۸۵۸م منتشر شد. از آنجایی که این نشریه اولین نشریۀ تخصصی در زمینۀ موسیقی، در امپراتوری عثمانی، بود از اهمیت خاصی برخوردار است. این نشریه با نت های مرسوم در اروپا انتشار می یافت. در ۱۸۶۱م، نشریۀ دیگری با نام کنار هایکاکان(چنگ ارمنی) منتشر و منجر به تشکیل گروهی به همین نام شد. موسیقی دان بزرگ دیگری به نام نیکوقوس تاشچیان با کمک برادر خود، هاکوپ تاشچیان، در ۱۸۷۵م، نشریه ای به نام نواگ عثمانیان (ترانه های عثمانی) منتشر کرد. تاشچیان در ادامۀ فعالیت خود به تعلیم و ترویج موسیقی محلی و شرقی از طریق آموزش پیانو و سایر آلات موسیقی اروپایی پرداخت.

اولین اُپرت ها، اُپراها و تئاترهای موزیکال در قسطنطنیه به دست ارمنیان تأسیس شدند. اهمیت این گروه ها بسیار زیاد است چرا که اولین گروه های موزیکال در کلِ شرق نزدیک بودند.

در مورد هنر موسیقی و ترویج آن در امپراتوری عثمانی نمی توان نقش تیگران چوخاجیان را نادیده گرفت. چوخاجیان، که تحصیلات خود را در اروپا به پایان رسانده بود، از اولین رهبران ارکستر امپراتوری عثمانی محسوب می شود. او ژانرهای مختلف و سخت موسیقی را با استادی و مهارت کامل آموخته و به خاطر سپرده بود. وی گروه هایی چند صدایی تشکیل داده بود و با مهارت کامل آنها را رهبری می کرد. محمود راغب در یکی از نوشته های خود اشاره می کند که چوخاجیان اولین موسیقی  دان و رهبری بود که موسیقی ترکیه را با موسیقی اروپایی درهم آمیخت.

در ارمنستان غربی به غیر از موسیقی دانان و رهبران بزرگی که به فعالیت های موسیقایی مشغول بودند اشخاص بسیاری نیز وجود داشتند که به کار ساخت آلات مختلف موسیقی می پرداختند. از استادان معروف در این زمینه می توان به کِروبه زیلچیان (۱۸۳۰ ـ۱۹۱۰م) اشاره کرد که در ساخت سنج استاد بود و کارخانۀ مخصوصی برای این منظور تأسیس کرده بود. وی در کار خود از معروفیتی جهانی برخوردار بود. سنج های ساخت او حتی در بین انواع اروپایی آن بهترین بود. صدای دلنواز و استقامت سنج های زیلچیان بسیار عالی بود و در نمایشگاه های بسیاری برندۀ جایزه و نشان های مختلف شد.

ترویج موسیقی و آموزش آن و علاقه ای که مردم برای آموختن این هنر از خود نشان می دادند سبب تشکیل گروه های بسیاری در سراسر امپراتوری عثمانی شد. کلیۀ مدارس ارمنی زبان، موسیقی را در برنامۀ درسی خود گنجاندند و موسیقی دانان با استعداد و هنرمند بسیاری در این مدارس تربیت شدند. بسیاری از شاگردان این مدارس برای توسعۀ علم و هنر موسیقی به کشورهای اروپایی رفتند و پس از تکمیل تحصیلات به وطن بازگشتند.

هم زمان با شروع جنگ جهانی اول ترک های جوان نیت و برنامۀ از پیش طراحی شدۀ خود را مبنی بر قتل عام ارمنیان و تخلیۀ آنان از سرزمین های پدری به اجرا گذاشتند. در همین زمان موسیقی دانان ارمنی بسیاری نیز به سرنوشت سایر هم وطنان خود دچار شدند و در زمرۀ شهدای نژادکشی ارمنیان درآمدند.