تجربه های دوران کودکی نقش به سزایی در زندگی دارد. زیرا نخستین تجارب از دنیای پیرامون متعلق به همین دوران است. اطراف کودک، جهان ناشناخته و اسرارآمیزی است که در آن پیرزن را داخل کدو و دیو را چنان می بیند که به آسانی شیشۀ عمرش رابه زندانی اش نشان می دهد.

یکی از بزرگ ترین تجربیات این دوره که پس از آن رمزهای بسیاری در عرصه های ناشناخته قابل درک و فهم می شوند، گشودن درِ باغ ادبیات است.

مواد خواندنی برای کودکان فقط نقش سوادآموزی ندارند. بلکه جایگاه فراتری دارند، که همان دنیای ادبیات کودکان است، و این خود شاخه ای از درخت هنر و ادبیات می باشد. از آنجایی که کودک نیاز به سوادآموزی دارد هرجا که سخن از سواد آموزی کودکان می شود، نکته ای مهم و اساسی مطرح می شود و آن توجه به ویژگی ها و خصوصیات خاص این دوران است. این ویژگی ها شامل حدّت ذهن و ذوق یادگیری فراوان کودک است که آنچه به ذهن می سپارد برای همیشه با او می ماند. این امر به وجود آورندۀ نگاه خاص در جامعه به کودک به عنوان موجودی متفاوت با بزرگسال، با جایگاه اجتماعی خاص خود شده و از اینجا اولین گامها برای شناخت و تربیت کودک برداشته می شود.

مجموعۀ تاریخ ادبیات کودکان ایران بیانگر تحّول این نگرش خاص به کودک در بستر تاریخ ایران زمین است. در این طرح پژوهشی، ابتدا پیدایش مفهوم فرهنگ و ادبیات در ایران، شکل گیری ادبیات شفاهی یا فرهنگ عامه که دربرگیرنده افسانه ها، لالایی ها و ترانه ها است، و همچنین وضعیت کودکان ایران زمین را در بستری از دیدگاههای اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی و تربیتی … بررسی کرده است، و تاریخ ادبیات کودکان از ابتدا تا سال ۱۳۷۵ را در بر می گیرد.

این طرح پژوهشی به همت محمد هادی محمودی و زهره قائینی و با همکاری جمع بی شماری در حال اجرا است. از این مجموعه چهار مجلّد منتشر شده است.

جلد نخست، به ادبیات شفاهی کودکان و ادبیات کودکان در دوران باستان می پردازد.

جلد دوم، بیش از هزار سال ادبیات کودکان را از ورود اسلا م به ایران تا آغاز دوران مشروطیت را در بر می گیرد.

جلد سوم و چهارم به شکل گیری دیدگاههای نوین تربیتی در دوران انقلاب مشروطیت، نقد ادبیات مکتبخانه ایی، بررسی اولین کتابهای کودکان با دورنمایه های آموزشی و اندرزی می پردازد.

سایر مجلّدات مجموعه به ترتیب، به شکل گیری ادبیات نوین کودکان ایران به همّت پیشگامانی همچون جبار باغچه بان، عباس یمینی شریف و …است و همچنین به پا گرفتن اولین نهادهای ادبیات کودکان و گسترش کمّی و کیفی کتابهای کودکان در سال های ۱۳۴۰ تا آستانۀ انقلاب اسلامی می پردازد.

در کنار متن اصلی تاریخ ادبیات، متن های حاشیه ای در رابطه با متن اصلی وجود دارد. گفتگو با تاریخ، بررسی های ادبی و تاریخی، متن برگزیده، نمودار و جدول… و همۀ اینها به خواننده کمک می کند تا از زاویه های گوناگون به این تحولات تاریخی بنگرد.

این طرح، پژوهشی فراگیر است، به این گونه که، نه تنها از ابتدای تاریخ شفاهی و باستان، مسیر شکل گیری ادبیات کودکان را پی گرفته است، بلکه ادبیات کودکان قوم ها و دین های گوناگون ایرانی را که شامل قوم های یهودی، کُرد، آذری، ارمنی و آ شوری را در بر دارد.

مجموعۀ تاریخ ادبیات کودکان ایران تنها بخشی از طرح پژوهشی «بنیاد پژوهشی تاریخ ادبیات ایران» است. از با ارزش ترین دستاوردهای این طرح جمع آوری اسناد و متون ادبیات و تربیتی کودکان ایران است، چه این اسناد و متون بسیار پراکنده و گاه دست نیافتنی بودند. بی اعتنایی و گاه حقیر شمردن کودک، بی اهمیتی به آموزش و پرورش کودکان، نبودن کتابخانه های مجهز و نابودی اسناد به دست خود کودکان، کار دست یابی به آنها را مشکل می کرد. اکنون «بنیاد پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان ایران» پس ازپشت سر گذراندن جستجوهای بسیار در شهرهای مختلف ایران، اسناد و کتابهای قدیمی و با ارزشی را از دوران مکتبخانه، چاپ سنگی و … در دست دارد. به عقیده بنیاد این اسناد به مردم و کودکان ایران تعلق دارد و لازم است در جایی نگهداری شده و به معرض نمایش گذاشته شوند. نمایش دادن عکس ها، تصاویر، کتاب ها و سندها و سایر اشیاء خود منشاء طرح موزۀ تاریخ ادبیات کودکان ایران شد. طرحهایی که برای موزه داده شده است، به گونه ای است که دارای سالنهای قصه گویی، نمایش فیلم شخصیت های برجسته ادبیات کودکان ایران، سالن مکتبخانه و ادبیات مکتبخانه ایی، سالنی شامل غرفه هایی برای نویسندگان کودکان ایران که در آنجا از اشیاء و لوازم کاری آنها نگهداری می شود، سالنهایی برای ادبیات شفاهی، تندیس شخصیت های برجسته داستانی همچون «موش و گربه»، «درخت آسوریک» و شخصیت های امروزی ادبیات کودکان، مکانهای شخصی برای نگهداری اسباب بازی ها و بازیچه های کودکان در صدسال اخیر… و به نمایش گذاشتن این مجموعه به طور کلی برای کودکان، اولیا و دست اندرکاران ادبیات کودکان و اولیای تربیتی آنها، محققان…….ارزشمند است.

در تحقیق این بخش با همکاری موزۀ سعدآباد (موزۀ آبکار) و خانۀ هنر آبکار، نمایشگاه هایی تحت عناوین «تصویرهای کودک و ادبیات کودکان در دوران مشروطه» و «تصویرهایی از کودک و ادبیات کودکان ارمنی و آسوری در دوران مشروطه» همزمان با هفتۀ کودک در مکانهای فوق الذکر برگزار شد. در این نمایشگاهها علا وه بر نمایش تابلوهایی از عکس های کودکان، تعلیم و تربیت دورۀ مشروطه، صفحاتی از کتابهای کودکان و اسناد مربوط به آن دوره، اجرای نمایش خلاق (شامل نقالی و…)، بازیهای آوازی مربوط به ادبیات شفاهی چاپ عیدی سازی بود.

در بخشی از نمایشگاه «تصویر وتصویر کتابهای کودکان دورۀ مشروطه» و در بخشی دیگر تصویرسازی کتاب کودک تهران، برگزار شد. که درآن هنر تصویرگری و صفحه آرایی تصویرگران دورۀ مشروطه در معرض دید بازدیدکنندگان و علاقه مندان قرار گرفت.

از سایر فعالیت های بنیاد اجرای بخش هایی از کتاب (لالایی ها، متل ها و شاهنامه خوانی از جلد یک) در نمایشگاهی در کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان در هفته کودک در این زمینه بود. در همین راستا بنیاد، در عصرانه های صلح واقع در پارک دوستدار کودک شرکت داشت و این برنامه با اجرای ادبیات شفاهی و شاهنامه خوانی توسط کودکان در بین تماشاگران به صورت زنده اجرا شد.

در جلد ۴ بخش شش فصل بیست، به ادبیات کودکان ارمنی پرداخته است. در این بخش گروهی از علاقه مندان و پژوهشگران ارمنی فعالیت دارند.

مطالب ادبیات کودکان ارمنی با پیشینۀ تاریخی ایرانیان ارمنی، مهاجرت و اسکان آنان از ارمنستان به ایران وتأثیرات اجتماعی، فرهنگی آنها در تربیت و ادبیات کودکان شروع شده است.

اکنون برای آشنایی بیشتر، قسمت هایی از بخش ادبیات کودکان ارمنی کتاب عیناً آورده می شود.

آموزش و پرورش و نخستین کتاب های درسی ایرانیان ارمنی

از آغاز سدۀ۱۷م. نخستین مراکز آموزشی برای کودکان ارمنی، به نام مدرسه های خلیفه ای درکنار کلیساهای عادی و جامع برپا شدند. دانش آموزان از روی کتاب های مذهبی خواندن و نوشتن را می آموختند. با اسکان ارمنیان در جلفای نو، نخستین مدرسه برای کودکان ارمنی در سال ۱۶۲۰ م./ ۱۰۳۰ق. در محوطه کلیسای جامع سورپ آمِناپرکیچ بنیان نهاده شد. این آموزشگاه ویژه پسران بود و دختران در خانه و یا در کلیساها درکنار راهبه ها درس می خواندند. نخستین مدرسه دخترانه در جلفای نو در سال ۱۸۵۸ م.۱۲۳۷/ش. در دیر راهبه ها افتتاح شد. پس از چندی در اتاق های کلیسای دیگری در ساختمانی جداگانه، مدرسه دخترانه سورپ کاتارینیان بنیاد گذاشته شد. در تبریز در سال ۱۸۷۹ م.۱۲۸۵/ش. مدرسه ای دخترانه به نام آنائیان آغاز به کار کرد.

مدرسه های مستقل از کلیسا برای نخستین بار درسال ۱۸۸۰ م.۱۲۵۹/ ش. در جلفای نو، به نام نور جوقایی آزگایین کنترُناکان اوسومناران (مدرسه ملی مرکزی جلفای نو)، در سال۱۸۵۲ م.۱۲۳۱/ش.مدرسه نرسیسیان در تبریز و درسال ۱۸۷۱ م.۱۲۵۰/ ش. مدرسه هایکازیان در تهران بنیاد گذاشته شدند و پس از آن اندک اندک گسترش یافتند.

نخستین کودکستان برای کودکان ارمنی درسال ۱۹۰۱ م.۱۲۸۰/ ش. وارواره کانیان در جلفای اصفهان بنیاد گذاشته شد. در سال آموزشی۱۹۰۵ ــــ ۱۹۰۶ م./ ۱۲۸۴ ــــ۱۲۸۵ ش.، ۱۳۵ کودک،۷۵ پسر و ۶۰ دختر در این کودکستان آموزش می دیدند.

درآغاز بنیانگذاری آموزشگاه ها، کودکان کتاب درسی نداشتند. نخستین کتاب درسی به نام، آیبِناران ای بِدس مانکانس (الفبا آموز برای کودکان) در ۱۸۷۲ م./۱۲۵۱ ش. برای آموزش زبان مادری به دستور گریگور مقدس، اسقف کلیسای وانک در چاپخانه کلیسا در جلفای اصفهان به چاپ رسید. کتاب با دعا آغاز می شد، سپس شکل حروف، صدای آنها و ترکیب های گوناگون حروف از یک هجایی تا پنج هجایی آمده است. این الفبا آموز تصویر ندارد. دومین کتاب درسی در سال۱۸۷۳ م.۱۲۵۲/ش.به نام، میاگانون ساقموس داوتی کام هگاران ای بدس مانکانس (کتاب دینی زبور داود یا الفباآموز برای کودکان) در جلفای نو منتشر شد. کتاب الفبا آموز دیگری به نام، آیبناران ای بدس مانکانس (الفبا آموز برای کودکان) درسال۱۸۸۸ م./۱۲۶۷ ش. به دستور خاچاطور وارتاپتی کاراپتیان در چاپخانه کلیسای وانک جلفای اصفهان به چاپ رسید. این کتاب نیز بدون تصویر بود و در آن الفبای زبان ارمنی، واژه های گوناگون و جمله سازی، به کودکان آموزش داده می شد. بخش دوم این کتاب به آموزش دستور زبان ارمنی می پردازد و بخش سوم اندرزهایی در چهار درس برای پسران دارد: اگر خواندن و نوشتن را یاد بگیری خوشبخت خواهی شد. وقتی کتاب مقدس را بخوانی، می فهمی که خداوند، آسمان، زمین، مردم و همه موجودات را خلق کرده است و…

در سال۱۸۹۳ م./۱۲۷۲ ش. کتاب دیگری به نام اوسومن مایرِنی لزوی (آموزش زبان مادری) در چهار مجلّد، به قلم قازاروس آقایان، در چاپخانۀ کلیسای وانک به چاپ رسید. این کتاب با آموزش حروف و واژه ها آغاز می شود. آقایان برای آموزش گسترده تر واژه ها به کودکان، از شعر، داستان، متن های کوتاه آموزشی، چیستان و بازی بهره برده است. این شعرها و داستان ها درونمایۀ اندرزی دارند. افزون بر کتاب هایی که نخستین بار در جلفا انتشار یافتند، برخی کتاب های درسی از قفقاز وتفلیس به ایران وارد می شدند و دوباره در جلفای اصفهان به چاپ می رسیدند.

در میان کتاب های درسی، چندکتاب تاریخ نیز دیده می شود. در سال۱۸۹۹ م/۱۲۷۸ ش.، تیگران ت. آبکاریانس، هامارود داساگیرک هایوتس آزگی بادموتیان (کتاب درسی تاریخ مختصر ملت ارمنی) را برای دانش آموزان در چاپخانۀ کلیسای وانک جلفای نو منتشر کرد. روی جلد کتاب نوشته شده است: هر ملتی باید تاریخ خود را بخواند، زیرا میهن پرستی با آگاهی از زندگی گذشتگان پدید می آید. آبکاریانس در پیشگفتار کتاب می نویسد: به سبب نبودن کتاب درسی، لازم دیدم که با استفاده از کتاب «تاریخ مختصر ملت ارمنی» آبویانس و کتاب های درسی دیگر این کتاب را تهیه کنم. در این کتاب درباره جغرافیای طبیعی و انسانی ارمنستان و تاریخ ارمنیان آگاهی داده می شود.

در سال۱۹۰۵ م./۱۲۸۴ ش. س. و. آرقوتیان ــــ یرکاینابازوک، کتاب مانکاکان باردِز (باغ کودکان) را برای مربیان مهدکودک ها و مادران و پدران درباره آموزش کودکان پیش دبستانی در تفلیس منتشر کرد. در پیشگفتار به اهمیت انتشار این کتاب و آموزش پیش دبستانی و زندگی فردریک فروبل بنیانگذار نخستین کودکستان در آلمان اشاره شده است. آموزش بازی های گوناگون و کارهای دستی، سرود، آواز و قصه های کودکانه از مطالب این کتاب است.در سدۀ نوزدهم میلادی نویسندگان و مترجمان بسیاری در ارمنستان برای کودکان کتاب منتشر می کردند که آثار پرکارترین و مشهورترین آنها، همچون خاچاطور آبوویان، هوانس تومانیان، قازاروس آقایان، آتابک خنکویان و رافائل بادکانیان به ایران می آمد و به دست کودکان ارمنی می رسید یا در ایران تجدید چاپ می شد.

خاچاطور آبُوویان۱۸۰۹ ــــ ۱۸۴۸ م./۱۱۸۸ ــــ ۱۲۲۷ ش.، از نخستین کسانی بود که علوم پرورشی را به شکل دانشی جداگانه بررسی نمود و با رد روش های کهنه آموزشی، شیوه های جدید و پیشرفته ای برای آموزش و پرورش کودکان پیشنهاد کرد. سپس آموزشگاهی به شیوه نو بنیاد گذاشت. او بر این باور بود که کودکان در سال های نخست دبستان باید طبیعت و پیرامون خود را خوب بشناسند. آبوویان بنیانگذار ادبیات کودکان ارمنی است و بسیاری از نویسندگانی که پس از او برای کودکان کتاب منتشر کرده اند، از آثار او الهام گرفته اند. آبوویان حدود سال۱۸۳۷ م./۱۲۱۶ ش. کتاب ناخاشاویق کرتوتیان (مقدمات آموزش) و حدود سال۱۸۳۸ م./۱۲۱۷ ش. کتاب باراب واقتی خاقالیک (اسباب بازی اوقات بیکاری) را برای آموزش کودکان نوشت. هردو کتاب، مجموعه ای از ضرب المثل ها و حکایت های اندرزی هستند. در پایان هر حکایت یک پیام اخلاقی به شکل مستقیم به کودکان داده می شود. آبوویان درکتاب هایش، قالب رسمی زبان را در هم شکست و در نقل داستان های خود از زبان مردم کوچه و بازار بهره گرفت.

رافائل بادکانیان ۱۸۳۰ ــــ ۱۸۹۲ م./  ۱۲۰۹ــــ ۱۲۷۱ ش. آموزگار، نویسنده و شاعر. از نخستین کسانی بود که به آموزش کودکان پیش دبستانی پرداخت. او کودکستانی برای کودکان ارمنی بنیاد نهاد و کوشید با نوشتن کتاب های ساده برای این گروه سنی، آنها را با طبیعت و محیط اطراف خود آشنا کند. بادکانیان همچنین بنیانگذار مدرسه ای برای کودکان تهیدست بود که در آن پیشه های گوناگونی همچون کفاشی، آهنگری و نجاری آموزش داده می شد. او کتاب های درسی گوناگونی منتشر کرده است که آزگایین یِرکاران هایوتس(دفتر سرودهای ملی ارمنیان) و نور آیبناران هایکاکان (الفبا آموز جدید ارمنی) از شناخته ترین آنها هستند. بادکانیان، رابینسون کروزوئه را نیز به زبان ارمنی ترجمه کرده است.

او برای کودکان سال های آغاز دبستان شعرهایی سروده است که بیشتر درونمایه اندرزی دارند. سرودهای خِراد (اندرز)، دِخور یِرِخا (کودک غمگین)، وارژادون (مدرسه) از این دست آثار به شمار می آیند. بر پایه برخی شعرهای او ترانه ساخته شده است.

قازاروس آقایان۱۸۴۰ ــــ۱۹۱۱ م./۱۲۱۹ ــــ ۱۲۹۰ ش. آموزگار، داستانسرا و شاعر کودکان. قصه پردازی بزرگ بود که برخی او را با هانس کریستین اندرسن همانند دانسته اند. آقایان در آموزشگاه های ارمنیان در قفقاز آموزش می داد. اوسومن مایرِنی لِزوی (آموزش زبان مادری) در چهار جلد و آرِویک (خورشید کوچک) نخستین کتاب های او به شمار می آیند که هزاران کودک ارمنی به کمک آنها زبان مادری خود را آموخته اند.

مخاطبان آقایان، بیشتر کودکان پیش دبستانی هستند. او در آثارش به زندگی کودکان روستایی، بازی های کودکان و طبیعت توجه بسیار کرده است. بازتاب این رویکرد را در شعرهای آکاقاق(خروس) و آراوُد گیوقوم (صبح در روستا) یا داستان های گیولناز دادی هِکیاتنِر (قصه های ننه گلناز) و گیولناز دادی تُورنِر (نوه های ننه گلناز) می توان به خوبی دید. او در نوشته هایش کوشیده است بدون خسته کردن کودکان به آموزش آنها بپردازد. شعر زیبای آمیسنِر یِو چُورس یِقاناک (ماه ها و چهار فصل) از زیباترین شعرهای او است که کودکان ارمنی هنوز هم آن را دوست دارند و با آهنگ می خوانند.

آرِگنازان کام کاخارداکان آشخار (دنیای جادویی)، از کتاب های او است که درسال۱۹۰۳ م./۱۲۸۲ ش. در چاپخانۀ کلیسای وانک جلفای نو برای نوجوانان منتشر شد. این داستان، افسانه کهن نبرد نیکی با بدی است که به پیروزی نیکی می انجامد. آناهید، ۱۸۸۱ م./ ۱۲۶۰ ش. و دُورک آنگِق ۱۸۸۸ م./ ۱۲۶۷ ش.، از دیگر آثار این نویسنده می باشند. آقایان، کتاب هایی نیز به ارمنی ترجمه کرده است که از برجسته ترین آنها می توان از وسکه سکنیک (ماهی طلایی)۱۸۸۴ م./۱۲۶۲ ش. اثر پوشکین، وسکه کاتسین (تبر طلایی)۱۹۱۰ م./۱۲۸۹ ش.اثر لئون تولستوی و زمرایین هکیات (قصه زمستانی)۱۹۱۰ م./۱۲۸۹ ش. نوشته شکسپیر نام برد.

با تلاش آقایان، نخستین نشریات کودکان و نوجوانان ارمنی به نام های آغبیور (چشمه) و هاسکر (خوشه) منتشر شدند. بسیاری ازداستان ها و شعرهای این دو نشریه به قلم او است.

هُوانِس تومانیان۱۸۶۹ ــــ ۱۹۲۳ م./۱۲۴۸ ــــ ۱۳۰۲ ش. نویسندۀ پرآوازه ارمنی. در آثار خود به همان اندازه که از میراث ادبیات گذشته بهره جسته، به دیدگاه های جدید آموزشی نیز تکیه دارد. نسل های پی در پی از کودکان ارمنی با شعرها و داستان های تومانیان آشنا شده اند. او که به مخاطبان خردسال ادبیات کودکان توجه بسیار داشت، درباره دوره کودکی می نویسد: کودکی، بهترین دورۀ زندگی انسان است. او از دنیای پیرامونش بسیار می آموزد و با بازی، چیزهای زیادی را فرا می گیرد.

تومانیان نخستین بار، درسال۱۸۹۰ م./ ۱۲۶۹ ش. با انتشار داستان آرِو یِو لوسین (خورشید و ماه) درماهنامه کودکان آغبیور شناخته شد. پس از آن داستان های بسیاری برای کودکان نگاشت که از میان آنها می توان به آثار زیر اشاره کرد:

شون و کاتون (سگ و گربه)، پوقوس ــــ پطروس، آنباخت واجاراکاننِر(تاجران بدبخت)، چاری وِرچ(پایان جفا)، می کاتیل مِقر(یک قطره عسل)، گیکور، نسویی کاراباقنیس(حمام سنگی نِسو)، ایم ــــ اِنکرــــ نِسون (دوست من نِسو)، کِف آنوقین کِف چی پاکسیل (خوشی برای خوشگذران تمامی ندارد)، گایل(گرگ)، کاج نازار (نازار پهلوان).

آتابِک خِنکویان (خنکو آپر)۱۸۷۵ ــــ ۱۹۳۵ م./۱۲۵۴ ــــ۱۳۱۴ ش. شاعر و نویسنده نامدار ارمنی. نویسندگی را از دورۀ دانش آموزی آغاز کرد. او در سال۱۹۱۰ م./ ۱۲۸۹ ش. به فراخوان سردبیر تفلیس رفت و به نوشتن برای کودکان پرداخت. خنکویان پس از آقایان و تومانیان، از بهترین نویسندگان کودکان ارمنی به شمار می آید. از میان سروده های کودکانه و زیبای او می توان به گیرک (کتاب)، آیگی(باغ)، لوسین (ماه)، سیسِرناکین (برای پرستو)، گارون(بهار)، مِقو(زنبور) و زمِرپاپی (بابانوئل) اشاره کرد.

آقوِسن او آرچ (روباه و خرس)، تسورِنادِرِن او جاقاتسبان (مالک گندم وآسیابان) و گیوقاتسین او آرچ(روستایی وخرس) ومنظومه های خولی آیتسِر(بزهای مرد کَر)، ایم بادیک (اردک من) گالویی آقوس(روباه گالو) از نمونه آثار او به شمار می آیند.

خنکویان، کتابهایی نیز برای کودکان ترجمه کرده است. ازمیان آنها می توان به کاریچِن او گورت (عقرب و قورباغه)، چِبورن او مرجون (جیرجیرک و مورچه)، مِکنِری ژوقُو (جلسه موش ها)، واد اِنکِر(دوست بد)، کرونکن او آکلُور (لک لک وخروس)، گارن او گایل (بره و گرگ) و آقوِسن او خاقُوق (روباه و انگور) اشاره کرد. خنکویان در سال ۱۹۳۲ م./۱۳۱۱ ش. رابینسون کروزوئه را به ارمنی ترجمه کرد. او بیش از ۱۲۰ کتاب برای کودکان نوشته و ترجمه کرده است. به پاس کوشش های فرهنگی خنکویان، کتابخانه ای به نام او در ارمنستان ساخته شد.

کتاب های ترجمه در ادبیات کودکان ارمنی

یکی از نخستین کتاب هایی که برای کودکان از زبان فارسی به ارمنی ترجمه شده است، آرولیان زرویتسنر (نقل قصه های شرقی)، گزیده ای از قصه های زینت المجالس است که در سال ۱۳۱۳ ق./۱۲۷۴ ش. منتشر شده است. در صفحۀ اهدای کتاب آمده است: به هموطنان غریبی که درجای جای سرزمین خراسان سرگردانند تا همدم شب های زمستانشان باشد. میرزا علی محمدخان شیبانی مشهور به مجیرالدوله، وزیر انطباعات وقت در نخستین صفحۀ کتاب در یادداشتی به فارسی اجازه نشر کتاب را چنین صادر می کند:

این کتاب که محتوی است بر بعضی قصص و حکایات شیرین که از کتاب زینت المجالس فارسی، به لغت ارمنی ترجمه نموده و برای استفاده اطفال و شاگردان مدارس و مکاتب ارامنه طبع و منتشر نموده اند ملاحظه شد، صحیح است به طبع برسد. به تاریخ سلخ المحرم الحرام سنه ۱۳۱۳.

در مجموعه کتاب های کودکان کتابخانه کلیسای وانک در جلفای اصفهان شماری کتاب وجود دارد که از زبان های دیگر به ارمنی ترجمه شده اند و مترجم همه آنها یزنیک و. یرکاراکسیان است.

یزنیک و .یرکاراکسیان کتاب هایی را برای کودکان از زبان انگلیسی به ارمنی برگردانده است. آراباکان گیشرنریتس:آلا دین یو هراشالی جراک (از شب های عربی: علاءالدین و چراغ جادو)۱۹۰۶ م./۱۲۸۵ ش.، گوقاتسواتس ایشخانوهین (ملکه ربوده شده)۱۹۱۱ م./۱۲۹۰ ش.، جابوناکان هکیاتنر (قصه های ژاپنی)، شامل داستان های شیبیتارو و سکنورس اوراشیمان ( اوراشیمای ماهیگیر)،۱۹۱۴ م./۱۲۹۳ ش.، بارسکاکان هکیاتنر (قصه های فارسی) شامل داستان های موکن یو کاتون (موش و گربه)، اوجاراواجاری ورتین (فرزند صابون فروش)، تاگ، گانج گتنوق خراسانتسی گیوقاتسو بادموتیون (داستان روستایی خراسانی که تاج و گنج پیدا می کند)، تاگاورن یو سکنورس(پادشاه و ماهیگیر)۱۹۱۴ م./۱۲۹۳ ش.، از نمونه کتاب های ترجمه شده او می باشند.

کتاب گوقاتسواتس ایشخانوهین (ملکه ربوده شده)۱۹۱۱ م./۱۲۹۰ ش. افسانه ای دربارۀ نادرشاه و دختر او است. جادوگر دختر نادرشاه را می دزدد. در پایان داستان دختر به وسیلۀ جوانی نجات پیدا می کند و به نزد پادشاه باز می گردد.

نشریات کودکان

تا سال۱۳۰۰ ش. سه نشریۀ کودکان و نوجوانان به زبان ارمنی به دست کودکان ارمنی در ایران می رسید، که هر سه در خارج از کشور منتشر می شدند. ماهنامه آغبیور(چشمه) از۱۸۸۳ م./۱۲۶۲ ش. به سرپرستی تیگران نظریان۱۸۵۸ ــــ۱۹۲۶ م./۱۲۳۷ ــــ۱۳۰۵ ش. در تفلیس آغاز به انتشار کرد. این مجله تا سال۱۹۱۸ م./ ۱۲۹۷ ش. منتشر می شد. هدف این نشریه، گسترش آموزه های اخلاقی همچون دوستی و احترام به انسان، درمیان کودکان بود. مجله دو بخش داشت: بخش نخست، ویژۀ کودکان و شامل قصه، شعر، دانستنی های علوم و جغرافی و بخش دوم، ویژۀ مربیان و دارای مقاله های پرورشی و نقد ادبی است. در شماره های گوناگون این نشریه، آثاری از نویسندگان ارمنی همچون، هوانس تومانیان، آتابک خنکویان، قازاروس آقایان و برخی نویسندگان ادبیات کودکان اروپا منتشر شده است.

یک سال بعد، ماهنامه دیگری به نام بیوراستان مانکانس (بوستان کودکان) در قسطنطنیه منتشر شد که تا سال۱۸۹۰ م./۱۲۶۹ ش. به کار خود ادامه داد.

ماهنامه هاسکِر از سال ۱۹۰۵ ــــ۱۹۱۷ م./ ۱۲۸۴ ــــ۱۲۹۶ ش. به سردبیری یکتارینه و استپان لیسیتسیان با هدف آموزش عشق به انسان، کار و سرزمین مادری به کودکان، در تفلیس منتشر می شد. در این مجله آثار بهترین نویسندگان کودکان و نوجوانان از جمله آثار هوانس تومانیان، آتابک خنکویان، قازاروس آقایان، درنیک دمیرچیان و استپان لیسیتسیان به چاپ می رسید.

بخش مهمی از این نشریه ویژه ادبیات پیش دبستانی بود. در بخش ادبیات پیش دبستانی مطالبی با درونمایه آموزشی درباره گیاهان و جانوران، با هدف آشنا کردن کودکان با طبیعت به چشم می خورد.

یِقِونین(درخت کاج)، آشون(پاییز) و زنزاغیک(گل یخ) از شعرهای ویژه کودکان پیش دبستانی در این نشریه اند. تصویرگرانی همچون و.سورنیان، وِرتانِس آخیکیان، و.گ یریتسیان با هاسکر همکاری داشتند. تصاویر این نشریه ساده، جذاب و قوی، در سبک های گوناگون اند. تصویرها با متن پیوند و برخی تصویرها تنها جنبه تزئینی دارند.

هاسکر تا سال۱۹۱۷ م./۱۲۹۶ ش. به طور پیوسته و منظم منتشر می شد. در سال۱۹۲۲ م./۱۳۰۱ ش. آخرین شماره از نشریۀ هاسکر به چاپ رسید.