وجدان من مرا به شهادت دائمی فرا می خواند. من انعکاس فغان مظلومان بیابانم[۱]
آرمین تئوفیل وگنرزندگی نامه[۲]

آرمیـن تئوفیل وگـنر[۳](۱۸۸۶ـ ۱۹۷۸م)‎، حقـوق دان، نویسنده، شاعر، عکاس، ‏مدافع سخت کوش حقوق بشر و یکی از شاهدان عینی جریان اولین ‏نژادکشی سدۀ بیستم، در ۱۶ اکتبر ۱۸۸۶م، در ‏شهرالبرفلد / راینلند (ووپرتال) [۴]آلمان‎‏ ‏چشم به جهان گشود. او در زمستان ۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۵م، در آستانۀ جنگ ‏جهانی اول، داوطلبانه به گروه امدادگران پزشکی زمان جنگ ‏پیوست و عازم خط اول جبهه در لهستان شد و در نتیجۀ خدمات ارزنده ‏اش در کمک به زخمی های زیر آتش مفتخر به دریافت نشان صلیب ‏آهنین[۵] ستاد فرماندهی ارتش شد.‏

آرمین تی وگنر در آوریل ۱۹۱۵م، در پی امضای پیمان اتحاد بین ‏آلمان و ترکیۀ عثمانی، به همراه رستۀ پزشکی به جبهۀ خاورمیانه ‏اعزام شد تا در ارتش ششم عثمانی، به فرماندهی فیلد مارشال ‏فون در گولتس، به خدمت ادامه دهد.‏

اخبار کشتار ارمنیان و شایعات وحشیگری های ارتش عثمانی تحت ‏لوای جنگ، او را برآن داشت که با استفاده از امکان مسافرت ‏افسران رستۀ پزشکی به اعماق آسیای صغیر، ردپای ارتش و ‏مزدوران عثمانی را در مسیر قسطنطنیه تا حلب و موصل دنبال کند و به ثبت وضبط وقایعی بپردازد که مقرر شده بود در خفای محض و ‏دور از انظار جهانیان اتفاق افتد.‏

آرمین تی وگنر در این دوران مجموعه ای از اطلاعات، یادداشت های خصوصی، نامه ها، مدارک بی شمار و صدها ‏عکس از اردوگاه های تبعید ارمنیان جمع آوری کرد؛ ‏مدارکی زنده و بسیار با ارزش که همۀ آنها گواه اولین نژادکشی برنامه ریزی شدۀ قرن بیستم است.‏

عکس برداری از هزاران صحنۀ دلخراش کشتار ارمنیان، انجام مصاحبه ‏های مکرر با آوارگان و محکومان به مرگ ارمنی در صحراهای ‏سوریه، یادداشت پیام آخر آنها به بازماندگان و ثبت تصاویری ‏از جنایات برنامه ریزی شدۀ ارتش عثمانی، نهایتاً خشم فرماندهان ‏عثمانی را برانگیخت تا جایی که بنا بر ‏درخواست آنها ستاد ارتش آلمان در ماه دسامبر همان سال، وادار به صدور حکم بازداشت ‏و احضار او به آلمان شد. ‏

با وجود ضوابط امنیتی شدید زمان جنگ و محافظت همه جانبه از او به هنگام بازگشت از ‏جبهه، وگنر توانست با مخفی کردن بسیاری از فیلم های ظاهر ‏نشدۀ عکسبرداری هایش در زیر کمربند و پوشش ارتشی، مدارک زنده ای از کشتار ارمنیان را به دنیای آزاد برساند.‏‎

آرمین تی وگنر طی نامه ای سرگشاده خطاب به وودرو ویلسون، رئیس ‏جمهور وقت امریـکا، با عنـوان وصیت نامـۀ بیابـان، به تفـصیل به ‏شرح جـنایات از پیش بـرنامه ریـزی شـدۀ ترکیـۀ عـثمانـی پـرداخـت و در ‏‏۲۳ فــوریۀ ۱۹۱۹م، بیانیۀ دادخواهی ارمنیان و درخواست تشکیل ‏دولت مستقل ارمنستان را به کنفرانس صلح ارائه داد.‏

ترجمـۀ متن کامـل وصیت نامۀ بیابان، این سند ماندنی، به ‏قلم ادوارد هاروتونیان، که در شمارۀ ۵۱ فصلنامۀ پیمان به چاپ ‏رسیده، در پایان این بخش ارائه شده است.‏

آرمین تی وگنر، که طی دهۀ ۱۹۲۰م، به اوج شهرت نویسندگی اش رسیده ‏بود، با انتشار کتاب پرفروش پنج انگشت بر تو [۶] به ‏شهرت جهانی رسیـد. او در این کتـاب جنـجالی ظهور استالینیسم و ‏مشت آهنینش را به درستی پیش بینی کرده بود. او در ۱۹۲۲م، در ‏کتابی به نام فریادی از آرارات[۷] بـار دیگـر ‏ضرورت احـقاق حقوق ارمنیان بازمانده را مطرح کرد. ‏

تصویـر بیوه زن هـا و دخترکان یتیـم ارمنـی آواره در بیـابان های ‏سوریه و بین النهرین، آن چنان در ذهن او حک شده بود که نام ارمنی آنـوش[۸] را برنـام آلمـانی دختـرش سیبـیل[۹] افـزود. معروف ‏است کـه دردنامۀ ارمنیان در مسلخ عثمانی در تمام طول زندگی در ‏تقابل و تعامل با روح آزردۀ او باقی مانده بوده است.‏

انباشتی از خاطرات و احساسات، آرمین تی وگنر را بر آن داشت که ‏تا آخر عمر، تنها دختر خود، سیبیل وگنر را با نام ‏‏آنوش خطاب کند.‏

وگنر از اولین کسانی بود که به رفتار هیتلر نسبت ‏به یهودیان آلمان اعتراض کرد. او تنها نویسنده ای بود که در آلمان نازی با شهامت اعدام جمعی یهودیان به دست ‏دولتمردان وقت را محکوم کرد و حتی اقدام به انتشار نامۀ ‏سرگشاده ای خطاب به هیتلر و اعلان اعتراض گسترده نسبت به عملکرد ‏دولت وی در قبال یهودیان کرد. گشتاپو، پلیس مخفی نازی، تنها ‏چند هفته پس از انتشار نامۀ گستاخانۀ او، در ۱۹۳۳م، او را ‏دستگیـر و روانـۀ زندان کرد. وگنر پس از تحمل مشقات فـراوان در ‏هفـت زنـدان و بازداشتگـاه نـازی، سرانجـام در۱۹۳۴م، موفق شد ‏از بنـد فرار کنـد و در ایتالیا اقامت گزیند.‏

آرمیـن تـی وگنـر در سال هـای ۱۹۵۶ و ۱۹۶۲م، به ترتیب، مفتخر به ‏دریافت بالاترین نشان لیاقـت[۱۰] از دولت فـدرال ‏آلمـان و جایـزۀ با ارزش ادوارد فـون در هایـدت[۱۱] از شهرداری ووپرتال، زادگاه خود، شد.‏

‏او بـخش بزرگی از زندگی خود را به دفـاع از حـقوق انسانی ‏ارمنیـان و یهودیان آواره و بازمانده از نژادکشی اختصاص ‏داد؛ به همین دلیل در ۱۹۶۷م، مفتخر به دریافت لقب انسان ‏نیکوکار ملت ها[۱۲] از طرف یاد واشم[۱۳] ‏اسرائیل شد و همچنین در ۱۹۶۸م، هنگامی که بنابر دعوت وازگن اول ‏خلیفۀ اعظم ارمنیان جهان به ایروان، پایتخت ارمنستان، سفر کرده ‏بود، نشان گریگور روشنگر، والاترین نشان کلیسای مرسلی ارمنیان، ‏را به پاس خدمات بی شائبه اش به آوارگان نژادکشی ارمنیان ‏سال ۱۹۱۵م، در اجمیادزین، دریافت کرد.‏

یکی از خیابان های اصلی ایروان در ارمنستان به هنگام حضور ‏رسمی او در پایتخت ارمنستان در ۱۹۶۸م، همچون یکی از خیابان ‏های منطقۀ نوی گلوبسو[۱۴] در شمال شهر برلین آلمان، به نام آرمین تئوفیل وگنر ‏نام گذاری شده است.‏

او در ۱۷ مـاه مه ۱۹۷۸م، در ۹۲ سالگی در رم ایتالیا دارفانی ‏را بدرود گفت. ارمنیان در ۱۹۹۶م، بخشی از خاکستر وجود او را به ‏ارمنستان آورده و در محل دائمی یادبود اولین نژادکشی سدۀ ‏بیستم[۱۵] در ایروان به خاک سپردند.‏

‏در ۲۰۰۳م، از سوی بنیـاد بین ‏المـللی فیلم، موسیقی و هنر آرپـا در هالیوود جایزه ای ویژه به نام آرمین تئوفیل وگنر، به یاد شخصیت بشردوست وی اختصاص یافت که هر ساله به فیلمی که بیشترین ‏سهم را در بیداری وجدان انسان و گرامی داشت حقوق انسان ها ‏داشته، اهـدا می شـود، تا آنچه بخـشی جدانشدنی از وجود ‏آرمین تئوفیل وگنر را تشکیل می داده برای همیشه در اذهان ‏عمومی جای گیرد.‏

وصیت نامۀ بیابان[۱۶]

ترجمۀ ادوارد هاروتونیان

نامۀ سرگشادۀ آرمین تی وگنر خطاب به وودرو ویلسون، رئیس جمهور ‏وقت امریکا‏،۲۳ فوریۀ ۱۹۱۹م

«آقای رئیس جمهور، در ژانویۀ سال گذشته، شما از ‏کنگرۀ ایالات متحده تقاضا کرده بودید تا خواستار آزادی همۀ ملیت های غیر ‏ترک امپراتوری عثمانی شود. بدون تردید، ‏ارمنیان نیز در شمار آنان هستند. به نام ملت ‏ارمنی ‏است که من با شما سخن می گویم. ‏

من، که در شمار معدود اروپاییانی هستم که شاهد عینی ‏کشتار دهشتناک مردم ارمنی بوده اند، کشتاری که از شهرهای ‏شکوفا و دشت های بارور آناتولی آغاز می شد و در کناره های ‏رود فرات و بیابان های سنگلاخی بین النهرین پایان می یافت، ‏به خود اجازه می دهم تا توجه شما را به صحنه های محنت و ‏وحشتی متمرکز کنم که دو سال تمام از برابر چشمانم ‏می گذشتند و هرگز نخواهم توانست آنها را فراموش کنم. ‏

من زمانی با شما سخن می گویم که دولت های متفق برای ‏کنفرانس صلح پاریس، که سرنوشت دهه های آیندۀ جهان را رقم ‏خواهد زد، آماده می شوند. ‏

اما ارمنیان، در میان دیگر ملت ها، ملتی کوچکند، حال ‏آنکه مذاکرات پیرامون دولت های بزرگ و مؤثر دور خواهد زد ‏و احتمال می رود تا در فضای سودجویانه و سلطه گرایانۀ ‏کشورهای بزرگ اروپا سرنوشت این ملت ‏کوچک و به شدت ناتوان نادیده گرفته شود یا اهمیتی به آن ‏داده نشود و ارمنیان بار دیگر به فراموشی سپرده شوند ‏همچنان که اغلب در طول تاریخ این اتفاق افتاده است.

این ‏امر به راستی دردناک خواهد بود؛ زیرا هیچ ملتی در جهان ‏ستمی را که بر ارمنیان روا شده، متحمل نشده است. این ‏مسئلۀ جهان مسیحیت و مسئلۀ تمامی بشریت است. ‏

زمانی که در بهار ۱۹۱۵م، حکومت ترکیه برنامۀ دوزخی خود را ‏برای امحای دو میلیون ارمنی آغاز کرد، مردم فرانسه، ‏انگلستان و آلمان همگی درگیر کابوس خونین جنگ جهانی بودند. ‏بنابراین، هیچ کس مستبدان بی رحم ترک را از اعمال وحشیانه و تعصب آمیز برحذر نداشت.

این گونه، ‏تمامی افراد یک ملت، مرد و زن و پیر و جوان، زن باردار و مادر و نوزاد را تنها با یک هدف ‏به بیابان های عربستان راندند تا همگی از گرسنگی ‏بمیرند. ‏

ارمنی ها را، که بیش از دو هزار سال در سرزمین خود ‏می زیستند، از سراسر کشور، از کوهستان های صخره ای تا ‏مناطق ساحلی، به بیابان ها تبعید کردند. ‏دلایلی هم که گفته می شد واقعاً بی پایه و مضحک بود. ‏

مردان را به طور گروهی می کشتند، دست ها و پاهایشان را به ‏زنجیر می بستند و به رودخانه ها پرتاب می کردند یا از ‏پرتگاه ها به زیر می افکندند. زنان و دختران را به حراج ‏عمومی می گذاشتند و می فروختند. جوانان و سالخوردگان را ‏زیر ضربات وحشیانۀ تازیانه از خانه ها بیرون می راندند و ‏در نقاط دوردست به جاده سازی می گماردند. در شهرها تبعید ارمنی ها ‏روز و شب ادامه داشت، مردم را نیمه عریان از بستر بیرون ‏می کشاندند، در روستاها خانه های آنان را آتش می زدند، ‏کلیساها و معابد را ویران یا تبدیل به مسجد می کردند، ‏کودکانشان را می ربودند، احشامشان را می دزدیدند، ‏دندان های طلا را از دهانشان می کشیدند و آخرین لقمه ها را ‏از دستشان می گرفتند. ‏

مأموران حکومتی و افراد نظامی، همسایگان و دیگر افراد انگار ‏همگی در ضیافت جنون آمیز خون شرکت داشتند. آنها دختران را ‏از خوابگاه ها برای ارضای شهوات حیوانی خود می ربودند، ‏زنان باردار را از زایشگاه ها به کوچه ها می کشاندند و ‏آنقدر تازیانه می زدند که زمین رنگ خون می گرفت. ‏

مردم وحشت زده، که نگاه خود را از صفوف بی پایان فراریان ‏زجر کشیده برمی گرفتند، در کنار معابر اجساد ‏نوزادانی را می دیدند که در فضولات حیوانات رها شده ‏بودند. دست های بریدۀ کودکانی را می دیدند که به التماس یا ‏ترحم به سوی جلادان دراز شده بود. ‏

کاروان های تبعیدشدگان، که از کوهستان های ارمنستان سرازیر ‏می شد، در آغاز ده ها هزار تبعیدی داشت؛ اما هنگامی که ‏به نزدیکی حلب می رسید بیش از چند صد نفر از آنها باقی ‏نمانده بودند. دشت ها پر از اجساد سیاه شده، متورم ، مثله ‏شده و عریانی بود که حتی لباس هایشان نیز به سرقت رفته ‏بود. بوی تعفن مرگ در هوا موج می زد. آب های فرات پر از ‏اجسادی بود که به هم بسته شده بودند و می رفتند تا طعمۀ ‏ماهیان شوند.‏

مأموران مسلح آنهایی را که زنده مانده بودند، مسخره ‏می کردند، جلوی گرسنه ها آرد می پاشیدند و از اینکه ‏قربانیان از جلادان خود خرده ریز التماس می کردند، لذت ‏می بردند. ‏

عشایر کُرد آنان را می کشتند، مأموران غارت ‏می کردند، به گلوله می بستند، دار می زدند، مسموم ‏می کردند، سر می بریدند، خفه می کردند و در مانداب ها ‏می انداختند. آنها از بیماری های عفونی، گرسنگی و تشنگی و از ‏حملۀ سگ های وحشی جان می باختند. ‏

کودکان از فرط گریه و فریاد در اشک های خود غرق ‏می شدند، مادران نوزادان خود را از پرتگاه ها به زیر ‏می انداختند، زنان باردار به حال جنون خود را به فرات ‏می افکندند.

آنها با هر مرگ ممکن در هر زمان و مکان ‏می مردند. ‏

آقای رئیس جمهور، این ملت گرفتار ستم تصورناپذیری شده ‏است. من هر آنچه پیرامون این جنگ نوشته شده خوانده ام. ‏از عمق وحشت هایی که جهان تجربه کرده آگاهم. از ‏میدان های جنگ که به کشتارگاه هایی جهنمی بدل شده اند، ‏کشتی هایی که انفجار مین آنها را قطعه قطعه کرده است و از ‏بمباران هوایی شهرهای بی دفاع نیز خبر دارم؛ اما هیچ ملتی، ‏نه بلژیکی ها، نه صرب ها، نه انگلیسی ها، نه روس ها و نه ‏حتی آلمانی ها، که خود نیز صدمات فراوانی از جنگ دیده اند، ‏هیچ کدام این ستم را، که بر ملت ارمنی رفته است، تحمل ‏نکرده اند. شاید در روزگاران باستان چنین بدبختی هایی ‏دامن گیر اقوام وحشی شده باشد، اما اینجا سخن پیرامون ‏ملتی است با فرهنگی پربار و تاریخی غنی و شکوهمند که در ‏هنر، علم و ادب اندوخته ای هنگفت دارد و چهره های درخشان ‏و مردان نامی بسیاری را پرورده است. سخن پیرامون ‏مسیحیانی است که فرزندانشان در سراسر دنیا پراکنده اند و ‏بخشی از آنان سالیانی دراز است که در کشور شما به سر ‏می برند، ‏آقای رئیس جمهور. این مردم تقریباً به همۀ زبان های دنیا ‏سخن می گویند، زنان و دخترانشان عادت دارند بر صندلی ‏راحت، دور میزهایی با سرویس های نفیس بنشینند، نه در ‏گودال های حفر شده در ماسه های بیابان. آنها بازرگانانی ماهر، ‏پزشکانی حاذق، دانشمندان، هنرمندان و دهقانانی پاکدل و خوشبخت بودند که ‏زمین را بارور می کردند و تنها گناهشان آن بود که به ‏زبان خود تکلم می کردند و به خدای خود ایمان داشتند. ‏

هر آن کس از حوادثی که در طی جنگ در آناتولی روی داده با ‏خبر است و سرگذشت ارمنی ها را دنبال کرده، می داند که همۀ ‏اتهامات دروغینی که به ارمنیان نسبت داده شده چیزی جز ‏تهمت هایی ساختگی و وحشتناک نیست که دولتمردان فرومایه ‏برای کتمان اعمال غیرانسانی، شیطانی و ظالمانۀ خود ساخته ‏و پرداخته اند؛ اما حتی اگر تهمت ها پایه و اساسی نیز می داشت ‏مگر می توانست ستم هایی را که بر صدها هزار بی گناه روا ‏شده توجیه کند؟

در این زمینه، تقصیری متوجه اسلام نیست. ذات همۀ ادیان ‏بزرگ بر درستکاری استوار است و اعمال برخی از مسلمانان ‏چنان است که ما از کردار برخی اروپاییان شرمسار می شویم. ‏

من مردم عادی این کشور را نیز، که وجدانی پاک دارند، ‏متهم نمی کنم؛ اما بر این باورم که حاکمان مستبد هرگز ‏نخواهند توانست مردم را خوشبخت کنند. آنها ترکیه را برای ‏همیشه از حق معنوی حاکمیت محروم می کنند و در عین حال ‏اعتقاد ما را پیرامون استعداد آن کشور برای متمدن شدن از ‏بین می برند. ‏

آقای رئیس جمهور، بی طرفی من را باور کنید. من در مقام ‏یک آلمانی با شما سخن می گویم. کشور من هم پیمان ترکیه و در ‏نتیجه، یکی از مسئولان این اعمال دوزخی و انسان ستیزانه ‏بود؛ اما در صدور مجوز برای این پاک سازی نابخشودنی، تهمت را ‏نباید فقط متوجه آلمان کرد.

در ژوئیۀ ۱۸۷۸م، در پیمان ‏برلین، سراسر اروپا برای صلح و امنیت ارمنیان تضمین های ‏امیدوارکننده ای می دادند. آیا این وعده ها هرگز جامۀ عمل ‏پوشیده است؟ حتی قتل عام هایی که عبدالحمید شروع کرده بود ‏اروپا را بر آن نداشت تا یک آن از سیاست سودجویانه و ‏آزمندانۀ خود بازماند و از ارمنیان بی پناه حمایت کند. در ‏پیمان آتش بس میان ترکیه و دولت های متفق، که ارمنیان ‏پراکنده در جهان بی صبرانه در انتظارش بودند، از مسئلۀ ‏ارمنی تقریباً سخنی به میان نیامد.‏

آیا این بازی های مفتضحانه تکرار خواهد شد و ‏ارمنیان بار دیگر درس سرخوردگی از تاریخ خواهند آموخت؟ ‏آیندۀ این ملت کوچک نباید به بهانۀ منافع و خودمحوری دول ‏بزرگ نادیده گرفته شود. آقای رئیس جمهور، عزت و شرف اروپا ‏را نجات دهید.‏

سرزمین های ارمنیان در ترکیه اکنون تبدیل به مناطق ‏متروکی شده اند که دو سوم سکنۀ آنها هرگز به آنجا باز نخواهند ‏گشت. عدم الحاق سرزمین های ارمنیان در روسیه به استان های ‏ارمنی نشین آناتولی و کیلیکیه خطای بزرگی به شمار خواهد رفت؛ ‏حال آنکه با الحاق این سرزمین ها حکومتی آزاد شده از یوغ ‏ترک ها با دسترسی به دریا برای ارمنیان ایجاد خواهد شد. ‏

این کشور ناتوان است و به تنهایی نمی تواند بر پاخیزد. صنعت، تجارت و تولید آن در حال احتضار است. سکنۀ ‏نابود شده، هرگز به حال نخست برنخواهند گشت. جلادان حریص ‏خانه های ارمنیان رانده شده و ثروت هایی را که طی قرن ها ‏فراهم شده بود غارت و تصاحب کرده اند. آنها هزاران ارمنی ‏را تحت فشار مسلمان کرده اند، هزاران کودک را ربوده اند و ‏هزاران زن و دختر را به اسارت حرم های ترکان در آورده اند. ‏همۀ این مردم نیاز به آزادی تضمین شده دارند. به همۀ قربانیان آن ‏اعمال، به آنهایی که از بیابان ها به زادگاه خود ‏بازخواهند گشت برای آنچه از دست داده اند باید پرداخت ‏غرامت شود. یتیمان باید جمع آوری و سرپرستی شوند. آنچه ‏امروز این مردم نیاز دارند محبت است، محبتی که مدت ها از ‏آن محروم بوده اند. اینها همه بازشناخت گناه همگی ما ‏می تواند باشد. ‏

این نامه وصیت معنوی من است. هزاران قربانی از زبان ‏من سخن می گویند. این تنها صدایی است که حق دارد در همۀ ‏زمان ها به گوش ها برسد. این صدای انسان دوستی است». ‏

‏ آرمین وگنر

برلینر تاگه بلات،[۱۷] ۲۳ فوریۀ ۱۹۱۹‏